Höfnum risarækjum Marinierte Riesengarnelen Marinated king prawns Gamberoni marinati Gemarineerde gamba's Marynowane krewetki królewskie camarões rei marinados Marinerade kungsräkor Marine edilmiş kral karidesleri

**Risarækjudagurinn** King prawn day Dzień krewetek królewskich

Næstkomandi sunnudag, þann 9. október, verður efnt til sérstaks risarækjudags eða öllu heldur and-risarækjudags í Svíþjóð. Next Sunday, on October 9, a special shrimp day, or rather anti-shrimp day, will be held in Sweden. W najbliższą niedzielę, 9 października, w Szwecji będzie obchodzić wyjątkowy dzień krewetek, a właściwie dzień antykrewetkowy. No próximo domingo, dia 9 de outubro, haverá um Dia Especial do Camarão Rei, ou melhor, Anti-Dia do Camarão Rei na Suécia. Tilgangurinn með þessum degi er að minna á mikilvægi þess að hætta að borða og bjóða risarækjur úr hitabeltinu, en væntanlega eru einmitt allar risarækjur á markaðnum upprunnar þaðan. The purpose of this day is to remind of the importance of stopping eating and serving giant prawns from the tropics, but presumably all the giant prawns on the market originate from there. Celem tego dnia jest przypomnienie, jak ważne jest zaprzestanie jedzenia i serwowania gigantycznych krewetek z tropików, choć prawdopodobnie wszystkie gigantyczne krewetki dostępne na rynku pochodzą właśnie stamtąd. O objetivo deste dia é lembrar a importância de parar de comer e servir camarões gigantes dos trópicos, mas presumivelmente todos os camarões gigantes do mercado são originários de lá.

Það eru sænsku náttúruverndarsamtökin Naturskyddsföreningen sem standa fyrir and-risarækjudeginum, eða Antiscampidagen eins og þessi viðburður kallast á sænsku, með venjulegum fyrirvara um framburð. The anti-giant shrimp day, or Antiscampidagen as this event is called in Swedish, is organized by the Swedish conservation organization Naturskyddsföreningen, with the usual caveat of pronunciation. Dzień krewetek olbrzymich, czyli Antiscampidagen, jak to wydarzenie nazywa się po szwedzku, organizowany jest przez szwedzką organizację ekologiczną Naturskyddsföreningen, ze zwykłymi zastrzeżeniami dotyczącymi wymowy. Það er von samtakanna að sem flestir taki þátt með því að tala við vini og kunningja um neikvæð áhrif risarækjueldis og með því að hafa samband við næstu matvöruverslanir og veitingastaði til að vekja athygli á skaðsemi þessarar vinsælu matvöru. It is the organization's hope that as many people as possible will participate by talking to friends and acquaintances about the negative effects of giant shrimp farming and by contacting the nearest grocery stores and restaurants to raise awareness of the harmfulness of this popular food product. Organizacja ma nadzieję, że jak najwięcej osób włączy się w akcję, rozmawiając z przyjaciółmi i znajomymi o negatywnych skutkach hodowli krewetek olbrzymich oraz kontaktując się z najbliższymi sklepami spożywczymi i restauracjami w celu podniesienia świadomości na temat szkodliwości tego popularnego produktu spożywczego.

**Hvað er málið með risasrækjur? What's the deal with king prawns? O co chodzi z krewetkami królewskimi? **

Nú er von að spurt sé hvers vegna risarækjur séu svona afleitar. Now it is hoped that the question is asked why giant prawns are so degenerate. Því er til að svara að risarækjueldi fer fram á strandfenjasvæðum, eða í mangroves eins og þessi svæði eru nefnd í alþjóðlegri umræðu. The answer is that giant shrimp farming takes place in coastal areas, or in mangroves as these areas are referred to in international discussion. Reyndar er réttara að segja að eldið fari fram á fyrrverandi strandfenjasvæðum, því að lífríkinu sem þar þrífst er rutt í burtu til að rýma fyrir eldiskerjunum. In fact, it is more correct to say that the fire takes place in former coastal areas, because the life that thrives there is cleared away to make way for the fires. Eldið hefur farið mjög hratt vaxandi, einkum í löndum á borð við Bangladesh, Taíland, Víetnam, Indland, Kína og Ekvador, svo mjög að strandfenin hafa verið rudd á stórum svæðum og í staðinn er komið nýtt landslag með rækjueldiskerjum. The fire has been growing very fast, especially in countries such as Bangladesh, Thailand, Vietnam, India, China and Ecuador, so much so that the coastal fins have been cleared in large areas and replaced by a new landscape with shrimp farms. Og auðvitað er þessi vöxtur ekki tilkominn vegna einlægra óska heimamanna um að eyðileggja þessi fenjasvæði, heldur vegna þess að risarækjur eru tískufæða Vesturlandabúa sem fæstir hafa hugmynd um hina skuggalegu forsögu þessara matvæla. And of course, this growth is not due to the sincere wishes of the locals to destroy these habitats, but because giant prawns are a fad food for Westerners who have no idea of the shady history of these foods.

**Vistkerfið látið víkja** The ecosystem let go

Strandfen eru ekkert venjuleg vistkerfi. Strandfen are no ordinary ecosystem. Þar þrífst gríðarlega flókið lífkerfi sem nýtir sér þessi mót sjávar og ferskvatns. There thrives an enormously complex ecosystem that takes advantage of this junction of sea and fresh water. Þarna vaxa leiru- og fenjaviðarskógar í grunnu hálfsöltu vatni og inn á milli plantnanna þrífst gríðarlega fjölbreytt samfélag af fiskum, rækjum, krabbadýrum og ýmsum smærri dýrum. There, clay and fen wood forests grow in shallow, semi-saline water, and in between the plants thrives an enormously diverse community of fish, shrimp, crustaceans and various smaller animals. Fenin eru í senn hrygningarstöðvar þessara lífvera, uppeldisstöðvar og matarbúr. The fins are at the same time spawning grounds for these organisms, breeding grounds and food pantries. Og lífríkið sem þrífst á þessum svæðum er líka undirstaða lífríkisins í hafinu fyrir utan og á landi, í árósum og á votlendi nálægt ströndinni. And the biota that thrive in these areas are also the foundation of biota in the ocean outside and on land, in estuaries and nearshore wetlands. Allt þetta víkur fyrir risarækjueldinu. All this gives way to the king prawn fire.

**Mikil loftslagsáhrif**

Til viðbótar því sem hér hefur verið talið hefur röskun strandfenjanna í för með sér gríðarlega losun kolefnis út í andrúmsloftið. In addition to what has been considered here, the disturbance of the coastal fins results in an enormous release of carbon into the atmosphere. Það flókna kerfi sem lagt er í rúst með risarækjueldinu samanstendur nefnilega ekki bara af einstaklega fjölbreyttu lífríki, heldur er leðjan á botninum kolefnisbanki sem safnað hefur innstæðu í þúsundir ára. The complex system destroyed by the giant shrimp fire does not only consist of an extremely diverse ecosystem, but the mud at the bottom is a carbon bank that has accumulated a deposit for thousands of years. Sem dæmi um mikilvægi strandfenjanna hvað þetta varðar, er talið að strandfenin bindi um það bil fjórfalt meira kolefni en jafnstór regnskógur á landi. As an example of the importance of coastal fens in this regard, coastal fens are estimated to sequester approximately four times more carbon than an equivalent terrestrial rainforest. Þetta kolefni losnar út í andrúmsloftið sem koldíoxíð þegar fenjunum er rótað upp í þágu rækjueldisins.

**Heimabyggðin líður**

Nú kann einhverjum að detta í hug að risarækjueldið sé undirstaðan í atvinnu og lífsafkomu fólksins á viðkomandi svæðum, og að þess vegna sé tæplega verjandi að forríkir Vesturlanda-búar fúlsi við góðgætinu og skilji fólkið þarna úti eftir í sárri neyð. Now it may occur to someone that giant shrimp farming is the basis of employment and livelihood of the people in the affected areas, and that therefore it is almost impossible for wealthy Westerners to indulge in the delicacy and leave the people out there in dire straits. En þannig er þetta bara alls ekki. Þvert á móti hefur risarækjueldið átt stóran þátt í að ræna þetta fólk lífsviðurværinu. Fólkið á þessum svæðum lifir nefnilega öðru fremur af því að veiða fisk og safna skeldýrum, eða lifði öllu heldur af því áður en fótunum var kippt undan tilveru þess. The people in these areas live primarily by catching fish and collecting shellfish, or rather lived by it before the legs were pulled from their existence. Fiskarnir og skeldýrin hverfa og fólkið getur ekki heldur sótt sér byggingarefni og eldivið í fenin eins og það var vant að gera, eða nýtt sér lækningamátt plantnanna sem þar uxu. The fish and shellfish are disappearing, and the people are no longer able to collect building materials and firewood from the fens, as they used to do, or take advantage of the healing power of the plants that grew there. Algengt er að fólk hrökklist frá heimilum sínum á þessum svæðum og mótmæli þess eru ekki vel séð af stórfyrirtækjunum sem reka rækjueldið. It is common for people to be displaced from their homes in these areas, and their protests are not well received by the big companies that run the shrimp farms.

**Hvaðan kemur fóðrið? Where does the feed come from? **

Kannski halda sumir að risarækjueldi sé nauðsynlegur hluti af því að afla mannkyninu fæðu, þar sem ofveiði í heimshöfunum er sístækkandi vandamál. Perhaps some think that giant shrimp farming is a necessary part of providing food for humanity, as overfishing in the world's oceans is an ever-growing problem. En sú er heldur ekki raunin. But that is not the case either. Þvert á móti eykur rækjueldið á ofveiðina, því að fóðrið í eldinu er einmitt að stórum hluta sótt í sjávarfang sem annars hefði e.t.v. On the contrary, the shrimp farm increases overfishing, because the feed in the farm is precisely obtained in large part from seafood that would otherwise have nýst til manneldis. used for human consumption. Fiskur sem áður var ódýr uppspretta próteins fyrir fólkið á þessum svæðum er nú stappaður í fóður fyrir rækjurnar. Fish, which used to be a cheap source of protein for the people in these areas, is now mashed into feed for the shrimp. Og í þokkabót er mikið af þessum rækjufóðursfiski veiddur í troll, sem gera engan greinarmun á stórum og smáum fiski. And as a bonus, many of these shrimp forage fish are caught with trawls, which do not distinguish between large and small fish. Það er sem sagt ekki nóg með að eldið eyðileggi fæðuuppsprettu lífríkisins í hafinu fyrir utan, heldur er það lífríki sem eftir stendur líka „ryksugað upp“ í þágu eldisins.

**Berskjölduð strönd** Exposed beach

Nú kann einhverjum að finnast að nóg sé komið, en enn er sagan ekki öll sögð. Now some may feel that enough is enough, but the whole story is not yet told. Strandfenin hafa til að mynda veitt mikilvæga vistkerfisþjónustu sem felst í flóðavörnum. The coastal fins, for example, have provided important ecosystem services such as flood protection. Hafaldan deyr nefnilega út í fenjunum, en þegar búið er að skipta þeim út fyrir rækjueldisker eru varnirnar horfnar með tilheyrandi strandrofi. The hafaldan actually dies out in the fins, but when they have been replaced by shrimp farming vessels, the defenses have disappeared with the associated coastal erosion. Sömuleiðis eiga tsunami-bylgjur greiða leið upp á land þar sem engin eru strandfenin. Likewise, tsunami waves have an easy way up to land where there are no coastlines.

**Sýklalyfjanotkun** Antibiotic use

Til viðbótar öllu því sem hér hefur verið nefnt, þá fylgir rækjueldinu mikil efnamengun. In addition to everything that has been mentioned here, shrimp farming is accompanied by a lot of chemical pollution. Í þessu eldi eru nefnilega notuð sýklalyf og önnur tilbúin efni til að fyrirbyggja sjúkdóma í eldinu, eða með öðrum orðum til að koma í veg fyrir að rækjurnar drepist áður en þeirra tími er komin. In this fire, antibiotics and other synthetic substances are used to prevent diseases in the fire, or in other words to prevent the shrimp from dying before their time has come. Þessi lyfjanotkun stuðlar að vaxandi sýklalyfjaónæmi sem Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin telur vera eina mestu heilbrigðisógn sem steðjar að mannkyninu í dag. This drug use contributes to the growing antibiotic resistance, which the World Health Organization considers to be one of the greatest health threats facing humanity today. Sömuleiðis eru sterk hreinsiefni notuð til að hreinsa eldiskerin og verja þau fyrir „óæskilegum“ dýrum og plöntum. Likewise, strong cleaning agents are used to clean cooking pots and protect them from "unwanted" animals and plants. Þessi efni berast svo óhjákvæmilega í vatnsvegi, brunna og út í sjó. Eftir nokkurra ára notkun getur svo þurft að afleggja eldissvæðin og flytja þau á nýjan stað, eða þá að minnka þéttleikann til að geta notað svæðin lengur. After several years of use, it may be necessary to remove the breeding areas and move them to a new location, or to reduce the density in order to be able to use the areas longer. Það útheimtir náttúrulega að ný svæði séu tekin undir eldi til að halda framleiðslunni stöðugri, hvað þá ef eftirspurnin eykst. Naturally, this requires new areas to be brought under fire to keep production stable, let alone if demand increases.

**Höfnun risarækjunum! Rejection of the giant shrimp! **

Nú er eðlilegt að spurt sé hvað sé til ráða. Now it is natural to ask what can be done. Oftast byrja svör við slíkum spurningum á orðunum „að draga úr“, „að kaupa minna af“ eða „að borða minna af“. Most often, answers to such questions begin with the words "to reduce", "to buy less of" or "to eat less of". Hvað risarækjurnar varðar er svarið miklu einfaldara: Hættum að kaupa risarækjur, hættum að borða þær og notum þau tækifæri sem gefast til að útskýra ástæðuna fyrir öðru fólki, þ.á m. fólki sem vinnur í verslunum og á veitingastöðum sem bjóða upp á þessa fæðu. As for the giant prawns, the answer is much simpler: Stop buying giant prawns, stop eating them and use the opportunities that arise to explain the reason to other people, including people who work in shops and restaurants that serve this food. Það gerum við m.a. með því að spyrja hvort sjávarréttasúpan innihaldi nokkuð risarækjur og með því að færa þetta sem oftast í tal við sem flesta. by asking if the seafood soup contains any giant prawns and by bringing this up as often as possible. Sunnudagurinn 9. október er góður dagur til að hefjast handa.