Max Havelaar, door Multatuli, Max Havelaar, door Multatuli - Vyfde hoofdstuk

Max Havelaar, door Multatuli - Vyfde hoofdstuk

VYFDE HOOFDSTUK

Er was des morgens te tien ure een ongewone beweging op den grooten weg die de afdeeling Pandeglang verbindt met Lebak [10] "Groote weg" is misschien wat veel gezegd voor 't breed voetpad dat men, uit beleefdheid en by-gebrek aan beter, de "weg" noemde. Maar als men met een vierspannig rytuig vertrok van Serang , de hoofdplaats der residentie Bantam , met het voornemen zich te begeven naar Rangkas-Betoeng , de nieuwe hoofdplaats van 't Lebaksche , kon men nagenoeg zeker zyn, te-eeniger-tyd daar aantekomen. 't Was dus een weg. Wel bleef men gedurig steken in den modder, die in de Bantamsche laaglanden zwaar, kleierig en klevend is, wel was men telkens genoodzaakt de hulp interoepen van de bewoners der naastby gelegen dorpen—ook al waren ze niet zéér naby, want de dorpen zyn niet menigvuldig in die streken—maar als men er dan eindelyk in geslaagd was, een twintigtal landbouwers uit den omtrek by-een te krygen, duurde het gewoonlyk niet zeer lang, voor men paard en wagen weder op vasten grond had gebracht. De koetsier klapte met de zweep, de loopers—in Europa zou men, geloof ik, zeggen "palfreniers" of liever, er bestaat in Europa niets wat met deze loopers overeenkomt—die onvergelykbare loopers dan, met hun korte dikke zweepjes, huppelden weer aan de zyde van het vierspan, kreschen onbeschryfelyke geluiden, en sloegen de paarden ter-aanmoediging onder den buik. Zóó hoste men dan eenigen tyd voort, tot het verdrietig oogenblik weer daar was, dat men tot over de assen wegzonk in den modder. Dan begon het geroep om hulp op-nieuw. Men wachtte geduldig tot die hulp kwam, en … sukkelde verder.

Dikwyls, als ik dien weg langs ging, was 't my als zou ik hier of daar een wagen vinden met reizigers uit de vorige eeuw, die in den modder gezakt, en vergeten waren. Maar dit is me nooit voorgekomen. Ik veronderstel dus dat allen die ooit dezen weg langs kwamen, eindelyk zyn aangeland waar ze wezen wilden.

Men zou zich zeer vergissen, wanneer men zich van den geheelen grooten weg op Java, een denkbeeld vormde naar den maatstaf van dien weg in 't Lebaksche . De eigenlyke heirbaan met zyn vele zytakken, die de maarschalk Daendels met groote opoffering van volk deed aanleggen[11] is inderdaad een prachtig stuk werks, en men staat verbaasd over de geestkracht van den man die, ondanks alle bezwaren welke zyn benyders en tegenstanders in 't moederland hem in den weg legden, den onwil der bevolking en de ontevredenheid der hoofden durfde trotsen, om iets tot-stand te brengen, dat thans nog de bewondering van iederen bezoeker opwekt en verdient. Geen paardenpostery dan ook in Europa—zelfs niet in Engeland, Rusland of Hongarye—kan met die op Java worden gelyk gesteld. Over hooge bergruggen, langs diepten die u doen yzen, vliegt de zwaar bepakte reiswagen in één galop voort. De koetsier zit als op den bok genageld, uren, ja, gansche dagen achtereen, en zwaait de zware zweep met yzeren arm. Hy weet juist te berekenen waar en hoeveel hy de hollende paarden moet inhouden, om na vliegend dalen van een berghelling, ginds aan dien hoek …

—Myn God, de weg is … weg! We gaan in een afgrond, gilt de onervaren reiziger, daar is geen weg … daar is de diepte!

Ja, zoo schynt het. De weg kromt zich, en juist als één galopsprong verder, vasten grond zou doen verliezen aan 't voorspan, wenden zich de paarden, en slingeren het voertuig den hoek om. Ze vliegen de berghoogte op, die ge een oogenblik vroeger niet zaagt, en … de afgrond ligt achter u.

Er zyn, by zulke gelegenheid, oogenblikken dat de wagen alleen rust op de raderen aan de buitenzyde van den boog dien ge beschryft: de middelpuntvliedende kracht heeft de binnenwielen van den grond geheven. Er behoort koelbloedigheid toe, de oogen niet te sluiten, en wie voor 't eerst op Java reist, schryft aan zyn familie in Europa, dat hy in levensgevaar verkeerd heeft. Maar wie er te-huis behoort, lacht om dien angst.

Het is myn doel niet, vooral niet in het begin van myn vertelling, den lezer lang bezig te houden met het beschryven van plaatsen, landschappen of gebouwen. Ik vrees te zeer hem afteschrikken door wat zweemen zou naar langdradigheid, en eerst later, als ik gevoel dat hy voor my gewonnen is, als ik uit blik en houding bemerk dat het lot van de heldin die ergens van 't balkon eener vierde verdieping springt, hem belang inboezemt, dan laat ik, met stoute verachting van alle wetten der zwaartekracht, haar zweven tusschen hemel en aarde, tot ik myn hart heb lucht gegeven in de nauwkeurige schets der schoonheden van het landschap, of van 't gebouw dat daar ergens schynt geplaatst te zyn om een voorwendsel aan de hand te doen tot een veelbladzydig vertoog over middeleeuwsche architektuur. Al die kasteelen gelyken op elkaar. Onveranderlyk zyn ze van heterogeene bouworde. Het corps de logis dagteekent altyd van eenige regeeringen vroeger dan de aanhechtsels die onder dezen of genen lateren koning daarby zyn gevoegd. De torens zyn in vervallen staat …

Waarde lezer, er zyn geen torens. Een toren is een denkbeeld, een droom, een ideaal, een verzinsel, onverdragelyke grootspraak! Er zyn halve torens, en … torentjes.

Het is waarlyk niet vleiend voor de westersche beschaving, dat zelden het denkbeeld om een groot werk tot-stand te brengen, zich lang genoeg heeft kunnen staande houden om dat werk voleind te zien. Ik spreek nu niet van ondernemingen welker afwerking noodig was om de kosten te dekken. Wie juist weten wil wat ik bedoel, ga den Dom te Keulen zien. Hy geve zich rekenschap van de grootsche opvatting van dat gebouw, in de ziel des bouwmeesters Gerhard von Riehl … van 't geloof in de harten des volks, dat hem in-staat stelde dat werk aantevangen en voorttezetten … van den invloed der denkbeelden die zùlk een kolos noodig hadden om als zichtbare voorstelling te dienen van het ongezien godsdienstig gevoel … en hy vergelyke deze overspanning met de richting, die eenige eeuwen later het oogenblik deed geboren worden, waarop men 't werk staakte. Er ligt een diepe kloof tusschen Erwin van Steinbach en onze bouwmeesters! Ik weet dat men sedert jaren bezig is deze kloof te dempen. Ook te Keulen bouwt men weder aan den Dom. Maar zal men den afgebroken draad weer kunnen aanhechten? Zal men terugvinden in onze dagen, wat toen de kracht uitmaakte van kerkvoogd en bouwheer? Ik geloof het niet. Geld zal wel te bekomen zyn, en hiervoor is steen en kalk te-koop. Men kan den kunstenaar betalen, die een plan ontwerpt, en den metselaar die de steenen legt. Maar niet voor geld te-koop is 't verdwaald en toch eerbiedwaardig gevoel dat in een bouwontwerp een dichtstuk zag, een dichtstuk van graniet, dat luid sprak tot het volk, een dichtstuk in marmer, dat dáár stond als een onbewegelyk voortdurend eeuwig gebed. Op de grens tusschen Lebak en Pandeglang dan, was op zekeren morgen een ongewone beweging. Honderden gezadelde paarden bedekten den weg, en duizend menschen voor 't minst—wat veel was voor die plek—liepen in bedryvig wachten heen-en-weer. Hier zag men de hoofden der dorpen, en de distriktshoofden uit het Lebaksche , allen met hun gevolg, en te oordeelen naar den schoonen bastert-arabier die in zyn ryk tuig op den zilveren watertrens knabbelde, was ook een hoofd van hoogeren rang op deze plaats aanwezig. Dit was dan ook het geval. De Regent van Lebak , Radhen Adhipatti Karta Natta Negara [12] had met groot gevolg Rangkas-Betoeng , verlaten, en ondanks zijn hoogen ouderdom de twaalf of veertien palen afgelegd, die zyn woonplaats scheiden van de grenzen der naburige afdeeling Pandeglang .

Er werd een nieuwe adsistent-resident verwacht, en het gebruik, dat in Indie meer dan ergens kracht van wet heeft, wil dat de beambte die met het bestuur eener afdeeling belast is, feestelyk worde ingehaald by zyn aankomst. Ook de kontroleur, een man van middelbaren leeftyd, die sedert eenige maanden na den dood van den vorigen adsistent-resident, als eerstopvolgende in rang het bestuur had waargenomen, was daar tegenwoordig.

Na een hoed met breeden rand, een regenscherm, of een hollen boom, is een pendoppo zeker de eenvoudigste uitdrukking van het denkbeeld: dak . Verbeeld u vier of zes bamboezen palen in den grond geslagen, die aan de boveneinden met elkander verbonden zyn door andere bamboes, waarop een deksel is vastgehecht van de lange bladen van den waterpalm, die in deze streken atap heet, en ge zult u dusdanige pendoppo kunnen voorstellen. Het is, zooals ge ziet, zoo eenvoudig mogelyk, en het moest hier dan ook slechts dienen als pied à terre voor de europesche en inlandsche beambten die daar hun nieuw opperhoofd kwamen verwelkomen aan de grenzen.

Ik heb me niet volkomen juist uitgedrukt, toen ik den adsistent-resident het opperhoofd, ook van den Regent, noemde. Een uitweiding over 't mechanismus van het bestuur in deze landstreken is hier, tot juist begrip van hetgeen volgen zal, noodzakelyk. [13]

Van dit gedeelte slechts der nederlandsche bezittingen, dat alzoo inderdaad deel uitmaakt van het Koningryk der Nederlanden , zal in deze bladen hoofdzakelyk sprake zyn.

Den Gouverneur-generaal staat een Raad ter-zyde, die echter op zyn besluiten geen beslissenden invloed heeft. Te Batavia zyn de onderscheidene bestuurstakken verdeeld in "departementen" aan welker hoofd Direkteuren geplaatst zyn, die den schakel uitmaken tusschen het opperbestuur van den Gouverneur-generaal en de Residenten in de provincien. By behandeling evenwel der zaken van politieken aard , wenden zich deze beambten rechtstreeks tot den Gouverneur-generaal.

De benaming Resident is herkomstig uit den tyd toen Nederland nog slechts middelyk als leenheer de bevolking beheerschte, en zich aan de hoven der nog regeerende Vorsten door Residenten liet vertegenwoordigen. Die Vorsten bestaan niet meer, en de residenten zyn, als gewestelijke Gouverneurs of Praefecten , bestuurders van landschappen geworden. Hun werkkring is veranderd, doch de naam is gebleven.

Het zyn deze residenten, die eigenlyk het nederlandsch gezag tegenover de javaansche bevolking vertegenwoordigen. Het volk kent noch den Gouverneur-generaal, noch de Raden van Indie, noch, de Direkteuren te Batavia. Het kent slechts den Resident , en de beambten die onder hem het besturen.

Een dusdanige residentie—er zyn er, die byna een millioen zielen bevatten—is verdeeld in drie, vier of vyf afdeelingen of regentschappen, aan welker hoofd Adsistent-Residenten geplaatst zyn. Onder dezen weder wordt het bestuur uitgeoefend door kontroleurs, opzieners en een tal van andere beambten die noodig zyn voor de inning der belastingen, voor het toezicht over den landbouw, voor het oprichten van gebouwen, voor de waterstaats-werken, voor de policie en voor het rechtswezen.

In elke afdeeling staat een inlandsch hoofd van hoogen rang met den titel van Regent , den adsistent-resident ter-zyde. Zoodanig Regent, hoewel zyn verhouding tot het bestuur en zyn werkkring geheel die is van een bezoldigd beambte , behoort altyd tot den hoogen adel des lands, en dikwyls tot de familie der vorsten die vroeger in dat landschap of in de nabuurschap onafhankelyk geregeerd hebben. Zeer staatkundig wordt alzoo gebruik gemaakt van hun alouden feodalen invloed—die in Azie over 't geheel van groot gewicht is, en by de meeste stammen als punt van godsdienst wordt aangemerkt—dewyl door het benoemen dezer hoofden tot beambten, een hierarchie wordt geschapen, aan welker spits het nederlandsch gezag staat, dat door den Gouverneur-generaal wordt uitgeoefend. Er is niets nieuws onder de zon. Werden niet de Ryks-, Mark-, Gau- , en Burggraven van het duitsche Ryk evenzoo door den Keizer aangesteld, en meestal gekozen uit de Baronnen? Zonder uitweiding over den oorsprong des adels, die geheel in de natuur ligt, wensch ik toch plaats te geven aan de opmerking hoe in òns werelddeel en ginds in 't verre Indie, dezelfde oorzaken dezelfde gevolgen hadden. Een land moet op verren afstand geregeerd worden, en hiertoe zyn beambten noodig, die 't centraaal gezag vertegenwoordigen. Onder het stelsel van militaire willekeur, kozen de Romeinen hiertoe de Praefecten , in den aanvang gewoonlyk de bevelhebbers der legioenen die 't bedoelde land hadden ten-onder gebracht. Zulke landstreken bleven dan ook: provincien , dat is: _win_gewesten. Maar toen later het centraal gezag des duitschen Ryks behoefte voelde, eenig ver gelegen volk aan zich te binden op andere wyze dan door stoffelyk overwicht alleen, zoodra een verwyderde streek werd beschouwd als door gelykheid in afkomst, taal en gewoonten tot het Ryk te behooren, deed zich de noodzakelykheid gevoelen, iemand met de leiding der zaken te belasten, die in dat land te-huis behoorde niet alleen, maar door zyn stand boven zyn medeburgers in die streken verheven was, opdat de gehoorzaamheid aan de bevelen des Keizers, gemakkelyk werde door de samengaande neiging tot onderwerping aan hem die met de uitvoering dezer bevelen belast was. Hierdoor werden dan tevens geheel of gedeeltelyk de uitgaven vermeden, voor een staand leger ten-laste der algemeene staatskas, of, zooals meestal geschiedde, ten-laste van de gewesten zelf, die door zoodanig leger moesten bewaakt worden. Zoo werden de eerste Graven gekozen uit de Baronnen des lands, en strikt genomen is dus 't woord graaf geen adellyke titel, doch slechts de benaming van een met zeker ambt belasten persoon. Ik geloof dan ook dat in de middeleeuwen de meening gold, dat de duitsche Keizer wel 't recht had, graven, d.i. landschapsbestuurders , en hertogen, d.i. heiraanvoerders , te benoemen, doch dat de Baronnen beweerden, wat hun geboorte aangaat, aan den Keizer gelyk te zyn en alleen van God aftehangen, behoudens de verplichting den Keizer te dienen, voor-zoo-ver deze met hun toestemming, en uit hun midden gekozen was. Een graaf bekleedde een ambt waartoe hem de Keizer had geroepen. Een baron beschouwde zich als baron " door de genade Gods ." De graven vertegenwoordigden den Keizer, en voerden als zoodanig diens banier, d.i. den Standaard van het Ryk. Een baron bracht volk op de been onder zyn eigen vaan, als baanderheer .

De personen die met het bestuur van zoodanig graafschap belast waren, trachtten natuurlyk van den Keizer te verkrygen dat hun zoons, of, by-gebreke daarvan, andere bloedverwanten, hen in hun betrekking zouden opvolgen. Dit geschiedde dan ook gewoonlyk, schoon ik niet geloof dat ooit het recht op deze opvolging organisch is erkend geworden, althans wat deze beambten in de Nederlanden aangaat, by-voorbeeld, de graven van Holland, Zeeland, Henegouwen of Vlaanderen, de hertogen van Brabant, Gelderland, enz. Het was in den beginne een gunst, weldra een gewoonte, en ten-slotte een noodzakelykheid, maar nooit werd deze erfelykheid wet.

De verhouding tusschen europesche ambtenaren, en dusdanige hooggeplaatste javaansche grooten, is van zeer kieschen aard. De adsistent-resident eener afdeeling is de verantwoordelyke persoon. Hy heeft zyn instruktien, en wordt verondersteld het hoofd der afdeeling te zyn. Dit belet echter niet dat de Regent, door plaatselyke kennis, door geboorte, door invloed op de bevolking, door geldelyke inkomsten en hiermede overeenstemmende levenswyze, ver boven hem verheven is. Bovendien is de Regent, als vertegenwoordiger van 't javaansch element eener landstreek, en verondersteld wordende te spreken uit naam der honderd- of meer duizend zielen, die zyn regentschap bevolken, ook in de oogen van 't Gouvernement een veel belangryker persoon, dan de eenvoudige europesche beambte, wiens ontevredenheid niet behoeft gevreesd te worden, daar men voor hem vele anderen in de plaats bekomen kan, terwyl de minder goede stemming van een Regent wellicht de kiem zou kunnen worden van beroering of opstand. Uit dit alles vloeit dus de vreemde omstandigheid voort, dat eigenlyk de mindere den meerdere beveelt. De adsistent-resident gelast den Regent, hem opgaven te doen. Hy gelast hem, volk te zenden tot het arbeiden aan bruggen en wegen. Hy gelast hem, belastingen te doen innen. Hy roept hem op, zitting te nemen in den landraad, waarin hy adsistent-resident voorzit. Hy berispt hem, waar hy schuldig is aan plichtverzuim. Deze zeer eigenaardige verhouding wordt alleen mogelyk gemaakt door uiterst beleefde vormen, die evenwel noch hartelykheid, noch, waar 't noodig blyken mocht, strengheid behoeven uittesluiten en ik geloof dat de toon die in deze verhouding heerschen moet, vry wel wordt aangegeven in 't officieel voorschrift dienaangaande: de europesche ambtenaar hebbe den inlandschen beambte die hem ter-zyde staat, te behandelen als zyn jonger broeder . Maar hy vergete niet dat deze jonger broeder by de ouders zeer bemind —of gevreesd—is, en dat, by voorkomend geschil, zyn meerdere jaren zouden worden in rekening gebracht als beweegreden om hem euvel te nemen dat hy zyn jonger broeder niet met meer inschikkelykheid of takt behandelde.

De Europeaan zy wel-opgevoed en kiesch, hy gedrage zich met vriendelyke waardigheid, en kan dan zeker zyn dat de Regent van zyn kant hem 't bestuur gemakkelyk maken zal. Het stuitend bevelen, in verzoekenden vorm geuit, wordt met stiptheid nagekomen. Het verschil in stand, geboorte, rykdom, wordt uitgewischt door den Regent zelf, die den Europeaan, als vertegenwoordiger des Konings van Nederland, tot zich opheft, en ten-slotte is een verhouding die, oppervlakkig beschouwd, botsing moest te weeg brengen, zeer dikwyls de bron van een aangenaam verkeer.

Ik zeide dat dusdanige Regenten ook door rykdom den voorrang hadden boven den europeschen ambtenaar, en dit is natuurlyk. De Europeaan, als hy geroepen wordt tot het besturen eener provincie die in oppervlakte met vele duitsche hertogdommen gelyk staat, is gewoonlyk iemand van middelbaren of meer dan middelbaren leeftyd, gehuwd en vader. Hy bekleedt een ambt om den broode . Zyn inkomsten zyn juist voldoende, en zelfs vaak niet voldoende, om aan de zynen het noodige te verschaffen. De Regent is: Tommongong, Adhipatti , ja zelfs Pangerang , d.i. javaansch prins. De vraag is voor hem niet dat hy leve, hy moet zóó leven als 't volk gewoon is dit te zien van zyn aristokratie. Waar de Europeaan een huis bewoont, is dikwyls zyn verblyf een Kratoon , met vele huizen en dorpen daarin. Waar de Europeaan ééne vrouw heeft met drie, vier kinderen, onderhoudt hy een tal van vrouwen met wat daarby behoort. Waar de Europeaan uitrydt, gevolgd door eenige beambten, niet meer dan er by zyn inspektiereis noodig zyn tot het geven van inlichtingen onder-weg, wordt de Regent vergezeld door de honderden die tot het gevolg behooren, dat in de oogen des volks onafscheidelyk is van zyn hoogen rang. De Europeaan leeft burgerlyk, de Regent leeft —of wordt verondersteld te leven—als een vorst.

Doch dit alles moet betaald worden. Het nederlandsch bestuur dat zich op den invloed van die Regenten gegrondvest heeft, weet dit, en niets is dus natuurlyker dan dat het hun inkomsten heeft opgevoerd tot een hoogte die den niet -Indier overdreven zou voorkomen, maar inderdaad zelden voldoende is ter bestryding van de uitgaven welke aan de levenswyze van zoodanig inlandsch Hoofd verbonden zyn. Het is niet ongewoon, Regenten die twee-ja driemaal honderd duizend gulden 's jaars inkomen hebben, in geldverlegenheid te zien verkeeren. Hiertoe draagt veel by de, als 't ware vorstelyke, onverschiligheid waarmee zy hun inkomsten verspillen, hun nalatigheid in 't bewaken hunner ondergeschikten, hun koopziekte, en vooral het misbruik—dat dikwyls van deze hoedanigheden gemaakt wordt door Europeanen. De inkomsten der javaansche Hoofden zou men in vier deelen kunnen splitsen. Vooreerst, het bepaald maandgeld. Vervolgens, een vaste som als schadeloosstelling voor afgekochte rechten die overgegaan zyn op 't nederlandsch bestuur. Ten-derde, een belooning in evenredigheid met de hoeveelheid der in hun regentschap voortgebrachte produkten, als koffi, suiker, indigo, kaneel, enz. En eindelyk, de willekeurige beschikking over den arbeid en de eigendommen hunner onderhoorigen.

De beide laatste bronnen van inkomsten vorderen eenige opheldering. De Javaan is uit den aard der zaak landbouwer. De grond waarop hy geboren werd, die veel belooft voor weinig arbeids, lokt hem hiertoe uit, en vooral is hy met hart en ziel overgegeven aan het bebouwen zyner rystvelden, waarin hy dan ook zeer bedreven is. Hy groeit op te-midden zyner sawah's en gagah's en tipar's [15] vergezelt reeds op zeer jeugdigen leeftyd zyn vader naar 't veld, waar hy hem behulpzaam is in den arbeid met ploeg en spade, aan dammen en aan waterleidingen tot het bevochtigen zyner akkers. Hy telt zyn jaren by oogsten, hy rekent den tyd naar de kleur zyner te veld staande halmen, hy voelt zich te-huis onder de makkers die met hem padie sneden[16] hy zoekt zyn vrouw onder de meisjes der dessah [17] die 's avends onder vroolyk gezang de ryst stampen om ze te ontdoen van den bolster … het bezit van een paar buffels die zyn ploeg zullen trekken, is 't ideaal dat hem aanlacht … kortom, de rystbouw is voor den Javaan, wat in de Rynstreken en in het zuiden van Frankryk, de wynoogst is. Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van het land. Ze wenschten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van den bodem, en gelastten den bewoner een gedeelte van zyn arbeid en van zyn tyd toetewyden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op de markten van Europa . Om den geringen man hiertoe te bewegen, was niet meer dan een zeer eenvoudige staatkunde noodig. Hy gehoorzaamt zyn hoofden, men had dus slechts deze hoofden te winnen door hun een gedeelte van de winst toetezeggen, en … het gelukte volkomen.

Als men let op de ontzettende massa javasche produkten die in Nederland worden te-koop geveild, kan men zich overtuigen van het doeltreffende dezer staatkunde, al vindt men ze niet edel. Want, mocht iemand vragen of de landbouwer zelf eene met deze uitkomst evenredige belooning geniet, dan moet ik hierop een ontkennend antwoord geven. De Regeering verplicht hem op zyn grond aantekweeken wat haar behaagt, ze straft hem wanneer hy het aldus voortgebrachte verkoopt aan wien het ook zy buiten háár, en zyzelf bepaalt den prys dien ze hem daarvoor uitbetaalt. De kosten op den overvoer naar Europa, door bemiddeling van een bevoorrecht handelslichaam, zyn hoog. De aan de Hoofden toegelegde aanmoedigingsgelden bezwaren daarentegen den inkoopprys, en … daar toch ten-slotte de geheele zaak winst afwerpen moet , kan deze winst niet anders worden gevonden dan door juist zóóveel aan den javaan uittebetalen, dat hy niet sterve van honger, hetgeen de voortbrengende kracht der natie verminderen zou.

Ook aan de europesche beambten wordt een belooning uitbetaald in evenredigheid met de opbrengst. [18]

Maar toen heeft zich 't moederland met die zaak bemoeid. In de raadzalen der volksvertegenwoordiging is men daarover ontevreden geweest, en de toenmalige Landvoogd heeft bevelen moeten geven, dat men de uitbreiding der dusgenaamde europesche-marktprodukten voortaan niet weder zou voortzetten tot hongersnood toe …

Ik ben daar bitter geworden. Wat zoudt ge denken van iemand die zulke zaken kon neerschryven zonder bitterheid?

My blyft over te spreken van de laatste en voornaamste soort der inkomsten van inlandsche hoofden: het willekeurig beschikken over personen en eigendommen hunner onderhoorigen.

Volgens het algemeen begrip in byna geheel Azie, behoort de onderdaan met al wat hy bezit, aan den vorst. Dit is ook op Java het geval, en de afstammelingen of verwanten der vroegere vorsten maken gaarne gebruik van de onkunde der bevolking, die niet recht begrypt dat haar Tommongong of Adhipatti of Pangerang thans een bezoldigd ambtenaar is die zyn eigen en hare rechten voor een bepaald inkomen verkocht heeft, en dat dus de schraal beloonde arbeid in koffituin of suikerveld, in de plaats getreden is van de belastingen die vroeger door de heeren des lands van de opgezetenen gevorderd werden. Niets is dus gewoner dan dat honderde huisgezinnen van verren afstand worden opgeroepen om zonder betaling velden te bewerken, die den Regent toebehooren. Niets is gewoner dan het onbetaald verstrekken van levensmiddelen ten-behoeve der hofhouding van den Regent. En wanneer die Regent een gevallig oog mocht slaan op het paard, den buffel, de dochter, de vrouw, van den geringen man, zou men 't ongehoord vinden, als deze den onvoorwaardelyken afstand van het begeerd voorwerp weigerde. Er zyn Regenten, die van zoodanige willekeurige beschikkingen een matig gebruik maken, en niet meer van den geringen man vorderen, dan tot het ophouden van hun rang volstrekt noodig is. Anderen gaan iets verder, en geheel-en-al ontbreekt deze onwettigheid nergens. Het is dan ook moeielyk ja onmogelyk, zoodanig misbruik geheel uitteroeien, daar het diep geworteld is in den aard der bevolking zelf die er onder lydt. De Javaan is gul, vooral waar het te doen is om een bewys te geven van gehechtheid aan zyn Hoofd, aan den afstammeling van hen wien zyn vaderen gehoorzaamden. Ja, hy zou meenen te-kort te doen aan den eerbied dien hy aan zyn erfelyken heer verschuldigd is, wanneer hy zonder geschenken diens kratoon betrad. Zulke geschenken zyn dan ook dikwyls van zoo weinig waarde, dat het afwyzen iets vernederends zou in zich sluiten, en vaak is alzoo deze gewoonte eerder te vergelyken met de hulde van een kind dat zyn liefde tot den vader tracht te uiten door 't aanbieden van een klein geschenk, dan optevatten als schatting aan dwingelandsche willekeur. Maar … aldus wordt door een lief gebruik , de afschaffing van misbruik belemmerd. Indien de aloen-aloen [20] voor de woning van den Regent in verwilderden staat lag, zou de nabywonende bevolking hierover beschaamd wezen, en er ware veel gezags noodig om haar te beletten dat plein van onkruid te reinigen, en het te brengen in een staat die met den rang des Regents overeenstemt. Hiervoor eenige betaling te geven, zou algemeen als een beleediging worden aangemerkt. Maar naast dien aloen-aloen , of elders, liggen Sawah's die op den ploeg wachten, of op een leiding die het water daarheen moet voeren, dikwyls van mylen ver … deze Sawah's behooren den Regent. Hy roept, om zyn velden te bewerken of te besproeien, de bevolking van gansche dorpen op, wier eigen Sawah's evenzeer behoefte hebben aan bearbeiding … ziedaar het misbruik . Dit is aan de Regeering bekend, en wie de staatsbladen leest, waarin de wetten, instruktien en handleidingen voor de ambtenaren bevat zyn, juicht de menschlievendheid toe, die by het ontwerpen daarvan schynt te hebben voorgezeten. Alom wordt den Europeaan, met gezag in de binnenlanden bekleed, als een zyner duurste verplichtingen op 't hart gedrukt, de bevolking te beschermen tegen haar eigen onderworpenheid en de hebzucht der Hoofden. En, als ware het niet genoeg, deze verplichting voorteschryven in 't algemeen , er wordt nog van de adsistent-residenten , by de aanvaarding van 't bestuur eener afdeeling, een afzonderlyke eed gevorderd, dat zy deze vaderlyke zorg voor de bevolking zullen beschouwen als een eersten plicht. Dit is voorzeker een schoone roeping. Rechtvaardigheid voortestaan, den geringe te beschermen tegen den machtige, den zwakke te beschutten tegen de overmacht van den sterke, het ooilam van den arme terug te vorderen uit de stallen des vorstelyken roovers … zie, 't is om 't hart te doen gloeien van genot, by 't denkbeeld dat men geroepen is tot iets zóó schoons! En wie in de javasche binnenlanden soms ontevreden moge zyn met standplaats of belooning, hy sla het oog op den verheven plicht die op hem rust, op 't heerlyk genoegen dat de vervulling van zulk een plicht met zich brengt, en hy zal geen andere belooning begeeren. Maar … gemakkelyk is deze plicht niet. Vooreerst hebbe men juist te beoordeelen, waar het gebruik heeft opgehouden om voor misbruik plaats te maken? En … waar het misbruik bestaat , waar inderdaad roof of willekeur gepleegd is , zyn veelal de slachtoffers zelf hieraan medeplichtig, hetzy uit te ver gedreven onderwerping, hetzy uit vrees, hetzy uit wantrouwen op den wil of de macht der persoon die hen beschermen moet. Ieder weet dat de europesche beambte elk oogenblik kan geroepen worden tot een andere betrekking, en dat de Regent, de machtige Regent , dáár blyft. Voorts zyn er zoo véél manieren om zich het eigendom van een arm onnoozel mensch toeteëigenen! Als een mantrie [21] hem zegt dat de Regent zyn paard begeert, met dit gevolg dat het begeerde dier weldra plaats heeft gekregen in de stallen van den Regent, bewyst zulks nog volstrekt niet dat deze niet van voornemen was—o, zeker!—daarvoor een hoogen prys te betalen … te-eeniger-tyd. Als honderden arbeiden op de velden van een Hoofd, zonder daarvoor betaling te ontvangen, volgt hieruit geenszins dat hy dit liet geschieden ten zynen behoeve. Had niet zyn bedoeling kunnen zyn, hun den oogst overtelaten uit de menschlievende berekening dat zyn grond beter gelegen was, vruchtbaarder dan de hunne, en dus hun arbeid milder beloonen zou?

Bovendien, vanwaar haalt de europesche beambte de getuigen die den moed hebben een verklaring te doen tegen hun heer, den gevreesden Regent? En, waagde hy een beschuldiging, zonder die te kunnen bewyzen , waar blyft dan de verhouding van ouder broeder , die in zulk geval zyn jongeren broeder zonder grond zou hebben gekrenkt in zyn eer? Waar blyft de gunst van de Regeering, die hem brood geeft voor dienst, maar hem dat brood opzegt, hem ontslaan zou als onbekwaam, wanneer hy een zoo hooggeplaatst persoon als een Tommongong, Adhipatti of Pangerang had verdacht of aangeklaagd met ligtvaardigheid?

Neen, neen, gemakkelyk is die plicht niet! Dit blykt reeds hieruit, dat de neiging der inlandsche Hoofden om de grens van 't geoorloofd beschikken over arbeid en eigendom hunner onderhoorigen te overschryden, overal volmondig erkend wordt … dat alle adsistent-residenten den eed doen die misdadige hebbelykheid te-keer te gaan, en … dat toch slechts zeer zelden een Regent wordt aangeklaagd wegens willekeur of misbruik van gezag. Er schynt dus wel een byna-onoverkomelyke moeielykheid te bestaan, om gevolg te geven aan den eed: " de inlandsche bevolking te beschermen tegen uitzuiging, en knevelary ." 10. Pandeglang en Lebak . Hier voor 't eerst had ik 't genoegen een paar namen voluit te schryven, die in vorige uitgaven met puntjes verminkt waren. Tot op dit oogenblik toe kende een zeer groot getal lezers den naam niet van de provincie waar de in Havelaar behandelde voorvallen plaats grepen. Men moest zich vergenoegen met den klank Leb . En dat zoo'n storende terughouding nadeelig gewerkt heeft, zoowel op het schilderachtige der voorstelling als op 't betrouwbare van m'n beweringen, spreekt vanzelf. Dit was dan ook 't doel van dat verraderlyk kastreeren. Men zie hierover de zoo-even aangehaalde Noot op Idee 289. De Engelschman Wallace—die nota bene de engelsche vertaling van den Havelaar niet onder de oogen gehad heeft, want dáárin staan namen en datums voluit gedrukt—ontzegt aan m'n werk alle waarde omdat ik geen plaatsen en dagteekeningen opgeef . Men heeft my verzekerd—of 't waar is, weet ik niet—dat de heer Van Lennep m'n handschrift ten-geschenke heeft gegeven aan de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Indien ik hierin wèl geïnformeerd ben, zou dat Genootschap in de gelegenheid zyn te onderzoeken of 't myn schuld is, dat in vorige uitgaven de namen van plaatsen en personen of de dagteekeningen met lafhartige puntjes gespeld zyn? 11. Groote weg over Java . Deze weg loopt van Anjer , aan straat Soenda gelegen en dus een der westelykste punten, tot aan Banjoewangie , dat aan 't Zuidoostelyk uiteinde des lands, tegenover Bali ligt, en is 270 uur gaans lang. Het aanleggen daarvan was een reuzenwerk, en kon dan ook slechts ten-einde worden gebracht door 'n man als Daendels die aan groote wilskracht, verregaande minachting voor byzondere belangen paarde. De blyken die van z'n ruwheid worden verteld, loopen in 't ongelooflyke. Toch zyn er in zekere gevallen menschen van die soort noodig. Ik beweer dat er ook thans behoefte is aan personen die moed en kracht hebben om op eigen verantwoordelykheid te breken met den sleur. Waarlyk, er zyn heden-ten-dage in ons Indie dingen te verrichten, waarby die postweg kinderspel is! Of de Daendels die daartoe verwacht en gewenscht wordt, zou kunnen volstaan met de eigenschappen die 'n zeventig jaar geleden aan de eischen beantwoordden, blyft te betwyfelen. Ik spreek in den tekst van "bezwaren die z'n tegenstanders in 't Moederland hem in den weg legden." Wat is in ònzen tyd het lot van iemand die in Indiën iets verbeteren wil? Hoe zwaar Daendels taak ook moge geweest zyn, hy had niet te worstelen met 'n wysneuzige Tweede Kamer en de ministerschappen die uit zoo'n Kamerregeering voortvloeien. Wat overigens onzen "Maarschalk" aangaat— maréchal de Hollande , namelyk, want na de inlyving werd-i teruggezet tot generaal—ook ten zynen opzichte is het te betreuren dat wy Hollanders zoo schraal voorzien zyn van Mémoire -litteratuur, een fout die onze Geschiedenis dor maakt, en slechts begrypelyk voor de zoodanigen die, geen oordeel genoeg hebbende tot niet-begrypen, volkomen tevreden zyn met ongerymdheid. De levensloop van Daendels was 'n drama . Dit is optemaken uit het weinige dat officieel van hem bekend is, en uit de vele vertellingen die in de Chinesche kerk [98] omtrent hem in omloop zyn. Een goedgeschreven levensgeschiedenis van dien man zou licht werpen op 'n belangryk tydvak onzer historie van den patriottentyd af tot de restauratie toe. Op z'n armzalig knoeien by gelegenheid der inlyving van ons landje, wees ik reeds in m'n Idee 515. Wie by 't lezen van die bydrage in 't oog houdt dat onze "Maarschalk van Holland" een gewezen patriot was—en een van de vurigsten!—zou verbaasd staan over 's mans verregaande karakterloosheid, indien niet zyn verbazing uitgeput ware door 't letten op de algemeenheid van die kwaal. Ook in 't zeer belangryk werk van den heer Van Lennep ( het leven van Mr. C.v.L. en Mr. D.J.v.L. (*)) vindt men kostbare maar bedroevende bydragen tot deze waarheid. Wie de Geschiedenis grondiger bestudeert dan uit officieel-goedgekeurde schoolboekjes mogelyk is, zal erkennen dat men zeer zelden in de rei der personen die zy ons te aanschouwen geeft, een karakter aantreft.

Toch blyft het de vraag of men Daendels goed zou beoordeelen, indien men alleen achtsloeg op z'n lamlendig gedrag in de maand Februari 1811. Het wantrouwen waarmee eenige jaren later Willem I hem onderscheidde, schynt aantetoonen dat men hem tot iets buitengewoons in-staat achtte. Z'n benoeming tot gouverneur der Bezittingen op de Goudkust—die heele bezitting stond in belangrykheid beneden menige kontroleursafdeeling op Java!—die benoeming was 'n soort van gevangenschap. Ik weet van goederhand dat hyzelf de zaak dan ook als zoodanig beschouwde. By gelegenheid zal ik eenige staaltjes meedeelen van z'n inborst. Al verdient hy geen plaats onder beroemde mannen, een vreemde verschyning was-i zéker. Dit is al iets in onzen tyd van jammerlyk ordinarisme!

(*)Ziedáár Mémoires ! Toch blyft het by de onmiskenbare waarde van dat werk te betreuren dat de schryver gemeend heeft … hoe zal ik me uitdrukken? Godbewaarme dat ik schandaal zou aanpryzen, maar de menschkundige lezer voelt by 't volgen van de biografien der beide van Lennepen, dat er hier-en-daar iets moet overgeslagen zyn. Hoe dankbaar ook voor de kostbare bydragen tot de kennis der zeden van dien tyd, wordt toch het oog vermoeid van de vlekkeloosheid der twee brave Hendrikken waaraan de auteur 't aanzyn dankt. Het gekste is dat Jakob van Lennep zelf noch "brave Hendrik" was, noch lust had er voor doortegaan. Ik gis dus dat de gapingen waarop ik doel, voldoen moesten aan den smaak en de eischen van zeker soort van Publiek, aan welke invloed Mr. Jakob V.L. zich—jammer genoeg!—nooit wist te onttrekken. Juist 'n menschenvrees van zóódanigen aard belette hem de Havelaarszaak dóórtezetten zooals aanvankelyk inderdaad z'n plan was. 12. Radhen Adhipatti Karta Natta Negara . De drie laatste woorden zyn de naam , de twee eersten drukken den titel uit. Het spreekt vanzelf dat de juiste vertaling van zoodanigen titel moeielyk is. Toch heeft het de oude Valentyn in z'n werken over Oost-Indie beproefd. Hy spreekt van "hertogen" en "graven." Hierin ligt voor iemand die de Inlandsche Hoofden kent, iets zonderlings. Na de velerlei titels van meer of min schynbaar-onafhankelyke Vorsten is die van Pangérang de hoogste. Zoo'n Pangérang zou men met eenigen kans op juistheid, Prins kunnen noemen, omdat deze rang ontleend is aan verwantschap met een der regeerende huizen van Solo (Soerakarta) en Djokja (Djokjakarta) schoon hierop, naar ik meen, uitzonderingen bestaan, waarmee we nu niet te maken hebben. De naastvolgende titel is die van Adhipatti , of voluit: Radhen Adhipatti . Radhen alleen duidt 'n rang van lager orde aan, doch die nog vry hoog boven 't gemeen staat. Iets lager dan Adhipatti staan de Tommongongs .

De adel speelt in de javasche huishouding een groote rol. Het Gouvernement heeft zich 't recht aangematigd adelyke titels toetekennen, iets dat eigenlyk met het grondbegrip van onderscheiding door geboorte in stryd is. Ook in Europa evenwel zien wy 'tzelfde verschynsel. Stipt genomen kan een Regeering iemand toestaan zekeren titel te voeren, de voorrechten te genieten die aan zekeren stand verbonden zyn. maar geen macht ter-wereld kan bewerken dat iemand wiens voorouders onbekend waren, op-eenmaal de afstammeling wordt van een geslacht dat reeds eeuwen geleden in aanzien was. Wat Java aangaat, de gebeneficieerden berusten vry geduldig in 't hun toegeworpen voordeel. Men beweert echter dat er onder de minder gunstig bedeelden—en misschien ook onder de Bevolking, die voor echte stamregisters religieuzen eerbied heeft—plan bestaat om de diplomen welke de oude O.I. Kompagnie uitreikte, en die welke door de Buitenzorgsche Sekretarie verleend werden, by de eerste gelegenheid te herzien. Er zyn weinig of geen adelyke geslachten op Java—de regeerende vorsten van Solo en Djokja niet uitgezonderd —welker titels en officieele pozitie geen stof leveren zouden tot kontroverse en verzet. Dit wacht maar op 't breken van een der mazen van 't net waaronder de geheele javaansche huishouding gevangen ligt. 13. Mechanismus van 't Bestuur . Jonge lieden die den Havelaar voor eerst lezen in deze uitgaaf, kunnen zich geen denkbeeld maken, hoe volstrekt noodig in 1860 de schets was van de inrichting onzer heerschappy in Indie, die in de volgende bladzyden van den tekst gegeven wordt. En meer nog: op de hoofdplaatsen in Indie zelf was, kort geleden nog, 't mechanisme van ons Bestuur een gesloten boek. Van deze onkunde zou ik vreemdklinkende voorbeelden kunnen aanhalen. Tot juist begrip evenwel van de zeer kunstige—en toch eenvoudige!—wyze waarop 't machtig Insulinde door een zwakke natie onder de knie wordt gehouden, verwys ik naar m'n beide brochures over Vryen arbeid . (*) De fout der Nederlanders is dat ze aan 't vreemde in onze verhoudingen daarginds zoo gewoon zyn geraakt, dat ze er niets byzonders meer in zien, en meenen dat alles vanzelf zoo blyven zal. (*)(Vooral naar de tweede: Nog eens Vrye-arbeid , Delft by J. Waltman Jr.)

Wat overigens de inrichting van het Binnenl. Bestuur aangaat, mag ik niet onvermeld laten dat sedert eenige jaren de Residenten als Voorzitters van den Landraad vervangen zyn door z.g.n. rechterlyke ambtenaren . Deze splitsing van gezag—ook vooral noodlottig uit 'n politiek oogpunt—draagt ruimschoots het hare by tot den ellendigen toestand waarin 't Inlandsch Rechtswezen op Java verkeert. Veiligheid van personen en goederen heeft sedert dien baarschen maatregel schrikbarend afgenomen. Het Ketjoe -wezen neemt by den dag in omvang toe.

14. Nederlandsch Indie . Sommigen rekenen de eilandengroep die misschien eenmaal Nieuw-Holland aan de vaste kust van Indie verbond, mèt dit laatste tot Australie . Anderen spreken van Polynesie en Melanesie . Elders weer lezen wy van Oceanie . In al deze gevallen staat het aan ieders willekeur om de toepassing van zulke benamingen al dan niet uittestrekken tot de Gezelschaps -en Markiezen -eilanden. Maar die verdeelingen zyn en blyven konventionneel. Van meer gewicht is de vraag of onze bezittingen in die streken Nederlandsch zyn? In politieken zin, ja. In socialen zin echter even weinig als in geografische beteekenis. Niets is minder nederlandsch dan de bodem, 't klimaat, de fauna , de flora , van al die eilanden. Niets ook is minder nederlandsch dan de geschiedenis der bewoners, dan hun traditien, hun godsdienst, hun begrippen, hun karakter, hun zeden en … hun belangen. Ook zonder de minste politieke nevengedachte stuitte my altyd een kwalifikatie die zulke onjuiste denkbeelden in 't leven roept, en daaraan heeft men de invoering te danken van 't woord Insulinde, waarmee de lezer nu wel eenigszins gemeenzamer wezen zal dan Droogstoppel bleek te zyn, toen hy die benaming voor 't eerst ontmoette in Sjaalmans pak. (blz. 33) (zie de alinea die begint met: "Over een konstitutie …", M.D.) 15. Sawah's, gagah's, tipar's . Rystvelden, onderscheiden naar ligging en wyze van bewerking, vooral met het oog op de mogelykheid om ze al of niet van water te voorzien.

16. Padie . Ryst in den bolster.

17. Dessah . Dorp. Elders: negrie . Ook: kampong .

18. Kultuur-emolumenten . Deze zyn, wat de europesche ambtenaren aangaat, afgeschaft. 't Spreekt vanzelf dat ik, die op de noodlottige werking van deze perspompmekaniek gewezen had, niet genoemd werd by de beraadslagingen over dat onderwerp. Of de maatregel overigens de bedoelde verlichting voor den Javaan ten-gevolge heeft, valt te betwyfelen, daar men verzuimd heeft de vaste inkomsten der europesche ambtenaren in de binnenlanden te verhoogen. Ze zyn en blyven genoodzaakt diensten en leveringen van den Javaan te vorderen, die nergens beschreven staan.

19. Geheele distrikten uitgestorven van honger . Waarschynlyk doelde ik hier op den hongersnood die 't Regentschap Demak en Grobogan ontvolkte. Na '60 evenwel—en thans vooral niet minder dan vroeger—zyn de berichten omtrent dergelyke kalamiteiten zoo menigvuldig, dat het de moeite niet loont daarvan geregelde opgave te doen. De bewering dat er op Java telkens hongersnood heerscht, is 'n truism geworden. Wat Lebak in 't byzonder aangaat, daar waren ze geregeld-periodisch. Hierop zal ik terugkomen.

20. Aloen-aloen. Kraton. Kotta Radja . De aloen-aloen is 'n uitgestrekt voorplein voor de groep gebouwen die de woning van 'n Regent uitmaken. Gewoonlyk staan er op zoo'n plein twee statige waringi -boomen, uit welker ouderdom blykt dat niet zy op den aloen-aloen geplant zyn, maar dat de regentswoning in hunne nabyheid, en waarschynlyk juist dáár om die nabyheid, is opgericht. Daar ik verzuimd heb op blz. 63 (twee alinea's ervoor, M.D.) een noot te plaatsen by 't woord Kratoon—Kraton, Kratoen, Keratoe-an , om 't even—wil ik die fout hier herstellen te-meer omdat ze my aanleiding geeft tot het bespreken van zeker bedrog dat onlangs van officieele zyde weder jegens 't nederlandsche Volk gepleegd is, en nog altyd by sommigen z'n werking doet. Men heeft, om de atjinesche krygsbedryven in 'n chauvinistisch licht te stellen, den Kraton des Sultans van Atjin doen voorkomen als 'n vesting welker verovering zeker schitterend succes beteekende. Ik gis dat er te Atjin nooit 'n Kraton geweest is, en zelfs dat de Atjinezen dit woord nooit gehoord hadden, daar de zaak zeer speciaal 'n Javanismus is. Doch ook wanneer ik me hierin mocht bedriegen, een vesting , een "militair punt" is zoo'n Kraton gewis niet. Het veroveren van een Kraton is 'n wapenfeit, nagenoeg gelykstaande met het innemen eener omheinde of des-noods ommuurde hollandsche buitenplaats. Als gewoonlyk hebben de Bestuursmannen in deze zaak 't Volk weer gepaaid met 'n klank! Ik bespeur dan ook dat men van-lieverlede 't woord Kraton is gaan overzetten in Kotta Radja , 'n woord dat met wat goeden wil als de Maleische vertaling van 't Javaansch begrip: Keratoean kan worden opgevat, mits men niet met de Woordenboeken 't woord Kotta overzette in stad—insulindische "steden" zyn er niet—maar opvatte als: woningsgroep of iets dergelyks, al of niet op zekere wyze, maar niet uit 'n oogpunt van versterkingskunst , afgesloten. Dat dit afsluiten soms in oorlogstyd geschiedt, is waar, doch dit maakt Kotta's en Kratons evenmin tot vestingen als de Buitenplaats waarvan ik zoo-even sprak. Dat wy, Europeanen, soms aan 'n versterking in Indie den naam van Kotta geven, is by gebrek aan beter, doch verandert niets aan de waarheid dat het woord kotta geen vesting beteekent. Er is dus geen vyandelyke sterkte genomen by 't "betreden"—ik kies dit woord met opzet—by 't betreden van des Sultans Kraton of, zooals 't nu heet, z'n: Kotta Radja , d.i. z'n vorstenverblyf . Vandaar dan ook de zonderlinge manier waarop die "verovering" plaats greep. Onze bevelvoerende generaal bevond zich binnen de "versterking" zonder het te weten . Dat de heer Van Swieten dit in een zyner rapporten met den grootsten eenvoud getuigt, bewyst dat hy niet medeplichtig was aan 't opzet—en dat hy niet deelde in de ministerieele behoefte!—om de Natie zand in de oogen te strooien. Maar uit het gelukken van dat opzet blykt alweer voor de duizendste maal dat die Natie niet lezen kan ! Want Van Swieten's oprecht en zedig rapport werd gepubliceerd, en toch … tòch moest het heten dat er 'n vesting veroverd was! 21. Mantrie : Inlandsch beambte wiens betrekking nagenoeg door 't woord Opziener kan worden aangeduid.

Max Havelaar, door Multatuli - Vyfde hoofdstuk Max|Havelaar|by|Multatuli|Fifth|chapter Max Havelaar, von Multatuli - Fünftes Kapitel Max Havelaar, de Multatuli - Quinto capítulo Max Havelaar, par Multatuli - Cinquième chapitre Max Havelaar, by Multatuli - Fifth chapter

VYFDE HOOFDSTUK FIFTH|CHAPTER FIFTH CHAPTER

Er was des morgens te tien ure een ongewone beweging op den grooten weg die de afdeeling Pandeglang verbindt met Lebak [10] "Groote weg" is misschien wat veel gezegd voor 't breed voetpad dat men, uit beleefdheid en by-gebrek aan beter, de "weg" noemde. there|was|in the|morning|at|ten|o'clock|an|unusual|movement|on|the|great|road|that|the|district|Pandeglang|connects|with|Lebak|Great|road|is|perhaps|a bit|too|said|for|the|wide|footpath|that|one|out of|politeness|and|||of|better|the|road|called There was an unusual movement on the main road connecting the Pandeglang district with Lebak at ten o'clock in the morning. "Main road" might be a bit of an exaggeration for the wide footpath that, out of politeness and due to lack of better, was called the "road." Maar als men met een vierspannig rytuig vertrok van Serang , de hoofdplaats der residentie Bantam , met het voornemen zich te begeven naar Rangkas-Betoeng , de nieuwe hoofdplaats van 't Lebaksche , kon men nagenoeg zeker zyn, te-eeniger-tyd daar aantekomen. but|if|one|with|a|four-horse|carriage|departed|from|Serang|the|capital|of the|residency|Bantam|with|the|intention|oneself|to|go|to|||the|new|capital|of|the|Lebak|could|one|almost|sure|be||||there|arrive But if one departed with a four-horse carriage from Serang, the capital of the Bantam residency, with the intention of heading to Rangkas-Betoeng, the new capital of Lebak, one could be almost certain to arrive there at some point. 't Was dus een weg. it|was|therefore|a|road It was therefore a road. Wel bleef men gedurig steken in den modder, die in de Bantamsche laaglanden zwaar, kleierig en klevend is, wel was men telkens genoodzaakt de hulp interoepen van de bewoners der naastby gelegen dorpen—ook al waren ze niet zéér naby, want de dorpen zyn niet menigvuldig in die streken—maar als men er dan eindelyk in geslaagd was, een twintigtal landbouwers uit den omtrek by-een te krygen, duurde het gewoonlyk niet zeer lang, voor men paard en wagen weder op vasten grond had gebracht. indeed|remained|one|constantly|stuck|in|the|mud|that|in|the|Bantam|lowlands|heavy|clayey|and|sticky|is|indeed|was|one|repeatedly|forced|the|help|to call for|from|the|inhabitants|of the|nearby|located|villages|also|although|were|they|not|very|close|because|the|villages|are|not|numerous|in|those|regions|but|when|one|there|then|finally|in|succeeded|was|a|twenty|farmers|from|the|surrounding area|||to|to get|lasted|it|usually|not|very|long|before|one|horse|and|cart|again|on|solid|ground|had|brought However, one constantly got stuck in the mud, which in the Bantam lowlands is heavy, clayey, and sticky; one was repeatedly forced to call for the help of the inhabitants of the nearby villages—although they were not very close, as the villages are not numerous in those regions—but once one finally succeeded in gathering about twenty farmers from the surrounding area, it usually did not take very long before one had brought horse and wagon back onto solid ground. De koetsier klapte met de zweep, de loopers—in Europa zou men, geloof ik, zeggen "palfreniers" of liever, er bestaat in Europa niets wat met deze loopers overeenkomt—die onvergelykbare loopers dan, met hun korte dikke zweepjes, huppelden weer aan de zyde van het vierspan, kreschen onbeschryfelyke geluiden, en sloegen de paarden ter-aanmoediging onder den buik. the|coachman|cracked|with|the|whip|the|runners|in|Europe|would|one|believe|I|say|grooms|or|rather|there|exists|in|Europe|nothing|that|with|these|runners|corresponds|those|incomparable|runners|then|with|their|short|thick|whips|hopped|again|at|the|side|of|the|four-in-hand|made|indescribable|sounds|and|struck|the|horses|||under|the|belly The coachman cracked the whip, the runners—in Europe, I believe, one would say "grooms" or rather, there is nothing in Europe that corresponds to these runners—those incomparable runners then, with their short thick whips, hopped again at the side of the team, making indescribable sounds, and struck the horses under the belly as encouragement. Zóó hoste men dan eenigen tyd voort, tot het verdrietig oogenblik weer daar was, dat men tot over de assen wegzonk in den modder. thus|one drove|one|then|some|time|on|until|the|sad|moment|again|there|was|that|one|to|over|the|axles|sank|in|the|mud Thus, one continued for a while, until the sad moment came again when one sank into the mud up to the axles. Dan begon het geroep om hulp op-nieuw. then|began|the|calling|for|help|| Then the cries for help began anew. Men wachtte geduldig tot die hulp kwam, en … sukkelde verder. one|waited|patiently|until|that|help|came|and|struggled|further People waited patiently for that help to arrive, and ... continued to struggle.

Men zou zich zeer vergissen, wanneer men zich van den geheelen grooten weg op Java, een denkbeeld vormde naar den maatstaf van dien weg in 't Lebaksche . one|would|oneself|very|be mistaken|when|one|oneself|from|the|whole|great|road|on|Java|an|idea|formed|according to|the|standard|of|that|road|in|the|Lebak region One would be very mistaken to form an idea of the entire great road in Java based on the standard of that road in Lebak. De eigenlyke heirbaan met zyn vele zytakken, die de maarschalk Daendels met groote opoffering van volk deed aanleggen[11] is inderdaad een prachtig stuk werks, en men staat verbaasd over de geestkracht van den man die, ondanks alle bezwaren welke zyn benyders en tegenstanders in 't moederland hem in den weg legden, den onwil der bevolking en de ontevredenheid der hoofden durfde trotsen, om iets tot-stand te brengen, dat thans nog de bewondering van iederen bezoeker opwekt en verdient. the|actual|military road|with|its|many|branches|which|the|marshal|Daendels|with|great|sacrifice|of|people|made|to construct|is|indeed|a|beautiful|piece|work|and|one|stands|amazed|about|the|mental strength|of|the|man|who|despite|all|objections|that|his|envious ones|and|opponents|in|the|motherland|him|in|the|way|laid|the|unwillingness|of the|population|and|the|dissatisfaction|of the|leaders|dared|to defy|to|something|||to|to bring|that|now|still|the|admiration|of|every|visitor|evokes|and|deserves The actual military road with its many branches, which Marshal Daendels constructed with great sacrifice of people, is indeed a magnificent piece of work, and one is amazed at the spirit of the man who, despite all the obstacles that his envious and opposing forces in the motherland placed in his way, dared to defy the unwillingness of the population and the dissatisfaction of the leaders to bring something into existence that still evokes admiration from every visitor and deserves it. Geen paardenpostery dan ook in Europa—zelfs niet in Engeland, Rusland of Hongarye—kan met die op Java worden gelyk gesteld. no|horse postal service|then|also|in|Europe|even|not|in|England|Russia|or|Hungary|can|with|that|on|Java|be|equal|compared No horse post service in Europe—even in England, Russia, or Hungary—can be compared to that in Java. Over hooge bergruggen, langs diepten die u doen yzen, vliegt de zwaar bepakte reiswagen in één galop voort. over|high|mountain ridges|along|depths|that|you|make|freeze|flies|the|heavy|packed|travel wagon|in|one|gallop|forward Over high mountain ridges, along depths that make you shiver, the heavily loaded coach flies forward in one gallop. De koetsier zit als op den bok genageld, uren, ja, gansche dagen achtereen, en zwaait de zware zweep met yzeren arm. the|coachman|sits|as|on|the|box|nailed|hours|yes|whole|days|in a row|and|swings|the|heavy|whip|with|iron|arm The coachman sits nailed to the box, for hours, yes, whole days on end, swinging the heavy whip with an iron arm. Hy weet juist te berekenen waar en hoeveel hy de hollende paarden moet inhouden, om na vliegend dalen van een berghelling, ginds aan dien hoek … he|knows|exactly|to|calculate|where|and|how much|he|the|running|horses|must|hold back|in order to|after|flying|descending|from|a|mountain slope|over there|at|that|corner He knows exactly how and when to rein in the galloping horses, to arrive after flying down a mountain slope, over there at that corner …

—Myn God, de weg is … weg! my|God|the|road|is|gone —My God, the road is … gone! We gaan in een afgrond, gilt de onervaren reiziger, daar is geen weg … daar is de diepte! we|go|into|a|abyss|yells|the|inexperienced|traveler|there|is|no|way|there|is|the|depth "We're going into an abyss," screams the inexperienced traveler, "there's no way... there's the depth!"

Er zyn, by zulke gelegenheid, oogenblikken dat de wagen alleen rust op de raderen aan de buitenzyde van den boog dien ge beschryft: de middelpuntvliedende kracht heeft de binnenwielen van den grond geheven. there|are|at|such|occasion|moments|that|the|cart|only|rests|on|the|wheels|on|the|outside|of|the|arc|that|you|describe|the|centrifugal|force|has|the|inner wheels|off|the|ground|lifted There are, on such occasions, moments when the cart rests solely on the wheels on the outer side of the arc you describe: the centrifugal force has lifted the inner wheels off the ground. Er behoort koelbloedigheid toe, de oogen niet te sluiten, en wie voor 't eerst op Java reist, schryft aan zyn familie in Europa, dat hy in levensgevaar verkeerd heeft. there|belongs|cool-headedness|to|the|eyes|not|to|close|and|whoever|for|the|first|to|Java|travels|writes|to|his|family|in|Europe|that|he|in|life danger|was|has It requires cool-headedness not to close your eyes, and those who travel to Java for the first time write to their family in Europe that they are in mortal danger. Maar wie er te-huis behoort, lacht om dien angst. but|whoever|there|||belongs|laughs|at|that|fear But those who belong at home laugh at that fear.

Het is myn doel niet, vooral niet in het begin van myn vertelling, den lezer lang bezig te houden met het beschryven van plaatsen, landschappen of gebouwen. it|is|my|goal|not|especially|not|in|the|beginning|of|my|story|the|reader|long|busy|to|keep|with|the|describing|of|places|landscapes|or|buildings It is not my aim, especially not at the beginning of my story, to keep the reader occupied for long with descriptions of places, landscapes, or buildings. Ik vrees te zeer hem afteschrikken door wat zweemen zou naar langdradigheid, en eerst later, als ik gevoel dat hy voor my gewonnen is, als ik uit blik en houding bemerk dat het lot van de heldin die ergens van 't balkon eener vierde verdieping springt, hem belang inboezemt, dan laat ik, met stoute verachting van alle wetten der zwaartekracht, haar zweven tusschen hemel en aarde, tot ik myn hart heb lucht gegeven in de nauwkeurige schets der schoonheden van het landschap, of van 't gebouw dat daar ergens schynt geplaatst te zyn om een voorwendsel aan de hand te doen tot een veelbladzydig vertoog over middeleeuwsche architektuur. I|fear|too|very|him|to scare away|by|what|to seem|would|to|tediousness|and|first|later|when|I|feel|that|he|for|me|won|is|when|I|from|glance|and|posture|notice|that|the|fate|of|the|heroine|who|somewhere|from|the|balcony|of a|fourth|floor|jumps|it|interest|instills|then|let|I|with|bold|contempt|for|all|laws|of|gravity|her|to float|between|heaven|and|earth|until|I|my|heart|have|air|given|in|the|precise|sketch|of|beauties|of|the|landscape|or|of|the|building|that|there|somewhere|seems|placed|to|be|to|a|pretext|to|the|hand|to|to make|for|a|multifaceted|discourse|on|medieval|architecture I fear scaring him off too much by what might seem like tediousness, and only later, when I feel that he is won over to me, when I notice from his glance and posture that the fate of the heroine who jumps from the balcony of a fourth floor intrigues him, then I will, with bold disregard for all laws of gravity, let her hover between heaven and earth, until I have given my heart some air in the precise sketch of the beauties of the landscape, or of the building that seems to be placed there as a pretext for a multifaceted discourse on medieval architecture. Al die kasteelen gelyken op elkaar. all|those|castles|resemble|to|each other All those castles look alike. Onveranderlyk zyn ze van heterogeene bouworde. unchanging|are|they|of|heterogeneous|building styles They are invariably of heterogeneous architectural styles. Het corps de logis dagteekent altyd van eenige regeeringen vroeger dan de aanhechtsels die onder dezen of genen lateren koning daarby zyn gevoegd. the|main|the|building|dates back|always|from|some|regimes|earlier|than|the|attachments|that|under|this|or|that|later|king|to it|are|added The corps de logis always dates from some governments earlier than the attachments that have been added under this or that later king. De torens zyn in vervallen staat … the|towers|are|in|dilapidated|state The towers are in a state of decay ...

De geestdryvery die torens meende te moeten zetten op de gebouwen die opgericht werden ter-eere van dezen of genen heilige, duurde niet lang genoeg om ze te voleinden, en de spits die de geloovigen naar den hemel moet wyzen, rust, gewoonlyk een paar omgangen te laag, op de massieve bazis, 'tgeen denken doet aan den man zonder dyen op de kermis. the|zeal|that|towers|thought|to|must|put|on|the|buildings|that|erected|were|||of|this|or|that|saint|lasted|not|long|enough|to|them|to|finish|and|the|spire|that|the|believers|to|the|heaven|must|point|rests|usually|a|few|levels|too|low|on|the|massive|base|which|thought|makes|to|the|man|without|that|on|the|fair The spirit of ambition that believed it had to place towers on the buildings erected in honor of this or that saint did not last long enough to complete them, and the spire that should point the believers to heaven usually rests a couple of levels too low on the massive base, which reminds one of the man without a die at the fair. Alleen torentjes, kleine naaldjes op dorpskerken, zyn afgewerkt. only|small towers|small|spires|on|village churches|are|finished Only small spires, little needles on village churches, have been completed.

Het is waarlyk niet vleiend voor de westersche beschaving, dat zelden het denkbeeld om een groot werk tot-stand te brengen, zich lang genoeg heeft kunnen staande houden om dat werk voleind te zien. it|is|truly|not|flattering|for|the|Western|civilization|that|rarely|the|idea|to|a|large|work|||to|bring|itself|long|enough|has|been able|standing|hold|to|that|work|finish|to|see It is truly not flattering for Western civilization that the idea of bringing a great work to fruition has rarely been able to stand long enough to see that work completed. Ik spreek nu niet van ondernemingen welker afwerking noodig was om de kosten te dekken. I|speak|now|not|of|enterprises|whose|completion|necessary|was|to|the|costs|to|cover I am not speaking now of enterprises whose completion was necessary to cover the costs. Wie juist weten wil wat ik bedoel, ga den Dom te Keulen zien. who|exactly|to know|wants|what|I|mean|go|the|cathedral|to|Cologne|to see Those who truly want to know what I mean should go see the Cathedral in Cologne. Hy geve zich rekenschap van de grootsche opvatting van dat gebouw, in de ziel des bouwmeesters Gerhard von Riehl … van 't geloof in de harten des volks, dat hem in-staat stelde dat werk aantevangen en voorttezetten … van den invloed der denkbeelden die zùlk een kolos noodig hadden om als zichtbare voorstelling te dienen van het ongezien godsdienstig gevoel … en hy vergelyke deze overspanning met de richting, die eenige eeuwen later het oogenblik deed geboren worden, waarop men 't werk staakte. he|gives|himself|account|of|the|grand|conception|of|that|building|in|the|soul|of the|master builders|Gerhard|of|Riehl|of|the|faith|in|the|hearts|of the|people|that|him|||made|that|work|to begin|and|to continue|of|the|influence|of the|ideas|that|such|a|colossus|needed|had|to|as|visible|representation|to|to serve|of|the|unseen|religious|feeling|and|he|compares|this|arching|with|the|direction|that|some|centuries|later|the|moment|made|born|to be|on which|one|the|work|stopped He will realize the grand conception of that building, in the soul of the master builder Gerhard von Riehl... of the faith in the hearts of the people, which enabled him to start and continue that work... of the influence of the ideas that such a colossus needed to serve as a visible representation of the unseen religious feeling... and he will compare this overreaching with the direction that, a few centuries later, gave birth to the moment when the work was halted. Er ligt een diepe kloof tusschen Erwin van Steinbach en onze bouwmeesters! there|lies|a|deep|chasm|between|Erwin|of|Steinbach|and|our|master builders There is a deep chasm between Erwin von Steinbach and our master builders! Ik weet dat men sedert jaren bezig is deze kloof te dempen. I|know|that|one|since|years|busy|is|this|chasm|to|to fill I know that for years efforts have been made to bridge this chasm. Ook te Keulen bouwt men weder aan den Dom. also|in|Cologne|builds|one|again|at|the|cathedral They are also building again on the Cathedral in Cologne. Maar zal men den afgebroken draad weer kunnen aanhechten? but|will|one|the|broken off|thread|again|can|reattach But will they be able to reattach the broken thread? Zal men terugvinden in onze dagen, wat toen de kracht uitmaakte van kerkvoogd en bouwheer? will|one|find back|in|our|days|what|then|the|power|made up|of|churchwarden|and|builder Will we find again in our days what was then the strength of the churchwarden and the builder? Ik geloof het niet. I|believe|it|not I do not believe so. Geld zal wel te bekomen zyn, en hiervoor is steen en kalk te-koop. money|will|probably|to|obtain|be|and|for this|is|stone|and|lime|| Money will surely be obtainable, and for this, stone and lime are for sale. Men kan den kunstenaar betalen, die een plan ontwerpt, en den metselaar die de steenen legt. one|can|the|artist|pay|who|a|plan|designs|and|the|mason|who|the|stones|lays One can pay the artist who designs a plan, and the mason who lays the stones. Maar niet voor geld te-koop is 't verdwaald en toch eerbiedwaardig gevoel dat in een bouwontwerp een dichtstuk zag, een dichtstuk van graniet, dat luid sprak tot het volk, een dichtstuk in marmer, dat dáár stond als een onbewegelyk voortdurend eeuwig gebed. but|not|for|money|||is|it|lost|and|yet|reverent|feeling|that|in|a|architectural design|a|poem|saw|a|poem|of|granite|that|loud|spoke|to|the|people|a|poem|in|marble|that|there|stood|as|a|immovable|constant|eternal|prayer But not for money is the lost and yet reverent feeling that saw in a building design a poem, a poem of granite, that spoke loudly to the people, a poem in marble, that stood there like an unmoving, perpetual, eternal prayer. Op de grens tusschen Lebak en Pandeglang dan, was op zekeren morgen een ongewone beweging. on|the|border|between|Lebak|and|Pandeglang|then|was|on|certain|morning|an|unusual|movement On the border between Lebak and Pandeglang, then, there was an unusual movement one morning. Honderden gezadelde paarden bedekten den weg, en duizend menschen voor 't minst—wat veel was voor die plek—liepen in bedryvig wachten heen-en-weer. hundreds|saddled|horses|covered|the|road|and|thousand|people|for|at least|least|what|much|was|for|that|place|walked|in|busy|waiting||| Hundreds of saddled horses covered the road, and at least a thousand people—quite a lot for that place—were bustling back and forth in busy waiting. Hier zag men de hoofden der dorpen, en de distriktshoofden uit het Lebaksche , allen met hun gevolg, en te oordeelen naar den schoonen bastert-arabier die in zyn ryk tuig op den zilveren watertrens knabbelde, was ook een hoofd van hoogeren rang op deze plaats aanwezig. here|saw|one|the|heads|of the|villages|and|the|district heads|from|the|Lebak region|all|with|their|entourage|and|to|judging|by|the|beautiful|||who|in|his|rich|gear|on|the|silver|water trough|was nibbling|was|also|a|head|of|higher|rank|at|this|place|present Here one could see the heads of the villages, and the district heads from Lebak, all with their entourage, and judging by the fine bastard-Arabian horse that was nibbling on the silver water bit in its rich harness, a head of higher rank was also present at this location. Dit was dan ook het geval. this|was|then|also|the|case This was indeed the case. De Regent van Lebak , Radhen Adhipatti Karta Natta Negara [12] had met groot gevolg Rangkas-Betoeng , verlaten, en ondanks zijn hoogen ouderdom de twaalf of veertien palen afgelegd, die zyn woonplaats scheiden van de grenzen der naburige afdeeling Pandeglang . the|regent|of|Lebak|Radhen|Adhipatti|Karta|Natta|Negara|had|with|great|entourage|||left|and|despite|his|high|age|the|twelve|or|fourteen|poles|crossed|that|his|residence|separate|from|the|borders|of the|neighboring|district|Pandeglang The Regent of Lebak, Radhen Adhipatti Karta Natta Negara, had left Rangkas-Betoeng with a large entourage, and despite his advanced age, he had traversed the twelve or fourteen poles that separate his residence from the borders of the neighboring district of Pandeglang.

Er werd een nieuwe adsistent-resident verwacht, en het gebruik, dat in Indie meer dan ergens kracht van wet heeft, wil dat de beambte die met het bestuur eener afdeeling belast is, feestelyk worde ingehaald by zyn aankomst. there|was|a|new|||expected|and|the|custom|that|in|India|more|than|anywhere|force|of|law|has|wants|that|the|official|who|with|the|administration|of a|department|tasked|is|ceremoniously|be welcomed|welcomed|upon|his|arrival A new assistant-resident was expected, and the custom, which has more force of law in India than anywhere else, dictates that the official in charge of the administration of a department should be ceremoniously welcomed upon his arrival. Ook de kontroleur, een man van middelbaren leeftyd, die sedert eenige maanden na den dood van den vorigen adsistent-resident, als eerstopvolgende in rang het bestuur had waargenomen, was daar tegenwoordig. also|the|controller|a|man|of|middle|age|who|since|a few|months|after|the|death|of|the|previous|||as|next in rank|in|rank|the|administration|had|taken over|was|there|present Also present was the controller, a man of middle age, who had been overseeing the administration as the next in rank since the death of the previous assistant-resident a few months ago.

Zoodra het tydstip der komst van den nieuwen adsistent-resident bekend was, had men in-aller-yl een pendoppo doen oprichten, een tafel en eenige stoelen daarheen gebracht, en eenige ververschingen gereed gezet. as soon as|the|time|of the|arrival|of|the|new|||known|was|had|one||||a|pavilion|to have|set up|a|table|and|some|chairs|there|brought|and|some|refreshments|ready|set As soon as the time of arrival of the new assistant-resident was known, a pavilion was hastily erected, a table and some chairs were brought there, and some refreshments were prepared. In deze pendoppo wachtte de Regent met den kontroleur de aankomst van den nieuwen chef af. in|this|pavilion|waited|the|regent|with|the|controller|the|arrival|of|the|new|chief|waiting In this pavilion, the Regent waited with the controller for the arrival of the new chief.

Na een hoed met breeden rand, een regenscherm, of een hollen boom, is een pendoppo zeker de eenvoudigste uitdrukking van het denkbeeld: dak . after|a|hat|with|wide|brim|an|umbrella|or|a|hollow|tree|is|a|pendoppo|certainly|the|simplest|expression|of|the|concept|roof After a hat with a wide brim, an umbrella, or a hollow tree, a pendoppo is certainly the simplest expression of the concept: roof. Verbeeld u vier of zes bamboezen palen in den grond geslagen, die aan de boveneinden met elkander verbonden zyn door andere bamboes, waarop een deksel is vastgehecht van de lange bladen van den waterpalm, die in deze streken atap heet, en ge zult u dusdanige pendoppo kunnen voorstellen. imagine|yourself|four|or|six|bamboo|poles|in|the|ground|driven|which|at|the|top ends|with|each other|connected|are|by|other|bamboos|on which|a|lid|is|attached|of|the|long|leaves|of|the|water palm|which|in|these|regions|atap|is called|and|you|will|yourself|such|pendoppo|can|imagine Imagine four or six bamboo poles driven into the ground, which are connected at the top ends by other bamboos, on which a cover is attached made of the long leaves of the water palm, which is called atap in these regions, and you will be able to envision such a pendoppo. Het is, zooals ge ziet, zoo eenvoudig mogelyk, en het moest hier dan ook slechts dienen als pied à terre voor de europesche en inlandsche beambten die daar hun nieuw opperhoofd kwamen verwelkomen aan de grenzen. it|is||you|see|so|simple|possible|and|it|had to|here|then|also|only|serve|as|foot|to|ground|for|the|European|and|local|officials|who|there|their|new|chief|came|to welcome|at|the|borders It is, as you see, as simple as possible, and it was only meant to serve as a pied à terre for the European and local officials who came to welcome their new chief at the borders.

Ik heb me niet volkomen juist uitgedrukt, toen ik den adsistent-resident het opperhoofd, ook van den Regent, noemde. I|have|myself|not|completely|right|expressed|when|I|the|||the|chief|also|of|the|regent|called I did not express myself completely accurately when I referred to the assistant resident as the chief, also of the Regent. Een uitweiding over 't mechanismus van het bestuur in deze landstreken is hier, tot juist begrip van hetgeen volgen zal, noodzakelyk. a|digression|about|the|mechanism|of|the|governance|in|these|regions|is|here|for|correct|understanding|of|that which|to follow|will|necessary A digression on the mechanism of governance in these regions is necessary here for a proper understanding of what will follow. [13] [13]

Het dusgenaamd Nederlandsch Indie —'t adjektief nederlandsch komt me eenigszins onnauwkeurig voor, doch 't werd officieel aangenomen[14]—is, wat de verhouding van het moederland tot de bevolking aangaat, te splitsen in twee zeer verschillende hoofddeelen. it|so-called|Dutch|Indies|the|adjective|Dutch|comes|to me|somewhat|inaccurate|seems|but|it|was|officially|accepted|is|as for|the|relationship|of|the|motherland|to|the|population|concerns|to|to split|into|two|very|different|main parts The so-called Dutch East Indies — the adjective Dutch seems somewhat inaccurate to me, but it was officially adopted[14] — can be divided, in terms of the relationship between the motherland and the population, into two very different main parts. Een gedeelte bestaat uit stammen welker vorsten en vorstjes de opperheerschappy van Nederland als suzerein erkend hebben, doch waarby nog altyd het rechtstreeksch bestuur, in meer of minder mate gebleven is in handen van de ingeboren Hoofden zelf. a|part|consists|of|tribes|whose|princes|and|petty princes|the|sovereignty|of|Netherlands|as|sovereign|recognized|have|but|whereby|still|always|the|direct|governance|in|more|or|less|degree|remained|is|in|hands|of|the|native|chiefs|themselves One part consists of tribes whose princes and chieftains have recognized the sovereignty of the Netherlands, but where direct governance has still remained, to a greater or lesser extent, in the hands of the native leaders themselves. Een ander gedeelte, waartoe—met een zeer kleine, wellicht maar schynbare, uitzondering—geheel Java behoort, is rechtstreeks onderworpen aan Nederland. a|other|part|to which|with|a|very|small|perhaps|but|apparent|exception|entirely|Java|belongs|is|directly|subjected|to|Netherlands Another part, to which— with a very small, perhaps only apparent, exception—entire Java belongs, is directly subject to the Netherlands. Van cyns of schatting of bondgenootschap is hier geen spraak. of|taxes|or|tribute|or|alliance|is|here|no|talk There is no talk of cynicism or estimation or alliance here. De Javaan is nederlandsch onderdaan . the|Javanese|is|Dutch|subject The Javanese is a Dutch subject. De Koning van Nederland is zyn koning. the|King|of|Netherlands|is|his|king The King of the Netherlands is his king. De afstammelingen zyner vorige vorsten en heeren zyn nederlandsche beambten. the|descendants|of her|previous|princes|and|lords|are|Dutch|officials The descendants of his previous princes and lords are Dutch officials. Ze worden aangesteld, verplaatst, bevorderd, door den Gouverneur-generaal die in-naam van den Koning regeert. they|are being|appointed|transferred|promoted|by|the|||who|||of|the|King|rules They are appointed, transferred, promoted, by the Governor-General who rules in the name of the King. De misdadiger wordt veroordeeld en gevonnisd naar een wet die van 's Gravenhage is uitgegaan. the|criminal|is being|sentenced|and|convicted|according to|a|law|that|from|'s|The Hague|has|come out The criminal is sentenced and judged according to a law that has originated from The Hague. De belasting die de Javaan opbrengt, vloeit in de schatkist van Nederland . the|tax|that|the|Javanese|generates|flows|into|the|treasury|of|Netherlands The tax that the Javanese generates flows into the treasury of the Netherlands.

Den Gouverneur-generaal staat een Raad ter-zyde, die echter op zyn besluiten geen beslissenden invloed heeft. the|||stands|a|Council|||which|however|on|his|decisions|no|decisive|influence|has The Governor-General has an advisory council, which however does not have a decisive influence on his decisions. Te Batavia zyn de onderscheidene bestuurstakken verdeeld in "departementen" aan welker hoofd Direkteuren geplaatst zyn, die den schakel uitmaken tusschen het opperbestuur van den Gouverneur-generaal en de Residenten in de provincien. at|Batavia|are|the|different|branches of government|divided|into|departments|at|whose|head|Directors|placed|are|who|the|link|make up|between|the|supreme administration|of|the|||and|the|Residents|in|the|provinces In Batavia, the various branches of government are divided into "departments" at the head of which Directors are placed, who serve as the link between the supreme authority of the Governor-General and the Residents in the provinces. By behandeling evenwel der zaken van politieken aard , wenden zich deze beambten rechtstreeks tot den Gouverneur-generaal. in|handling|however|of the|matters|of|political|nature|turn|themselves|these|officials|directly|to|the|| In dealing with matters of a political nature, these officials turn directly to the Governor-General.

Het zyn deze residenten, die eigenlyk het nederlandsch gezag tegenover de javaansche bevolking vertegenwoordigen. it|are|these|residents|who|actually|the|Dutch|authority|towards|the|Javanese|population|represent It is these residents who actually represent Dutch authority towards the Javanese population. Het volk kent noch den Gouverneur-generaal, noch de Raden van Indie, noch, de Direkteuren te Batavia. the|people|knows|neither|the|||nor|the|Councils|of|Indies|nor|the|Directors|in|Batavia The people know neither the Governor-General, nor the Councils of India, nor the Directors in Batavia. Het kent slechts den Resident , en de beambten die onder hem het besturen. it|knows|only|the|Resident|and|the|officials|who|under|him|the|govern They only know the Resident, and the officials who govern under him.

Een dusdanige residentie—er zyn er, die byna een millioen zielen bevatten—is verdeeld in drie, vier of vyf afdeelingen of regentschappen, aan welker hoofd Adsistent-Residenten geplaatst zyn. a|such|residency|there|are|there|those|almost|a|million|souls|contain|is|divided|into|three|four|or|five|departments|or|regencies|at|whose|head|||placed|are Such a residency—there are some that contain almost a million souls—is divided into three, four, or five divisions or regencies, at the head of which Assistant Residents are placed. Onder dezen weder wordt het bestuur uitgeoefend door kontroleurs, opzieners en een tal van andere beambten die noodig zyn voor de inning der belastingen, voor het toezicht over den landbouw, voor het oprichten van gebouwen, voor de waterstaats-werken, voor de policie en voor het rechtswezen. among|these|again|is|the|administration|exercised|by|controllers|supervisors|and|a|number|of|other|officials|who|necessary|are|for|the|collection|of the|taxes|for|the|supervision|over|the|agriculture|for|the|construction|of|buildings|for|the|||for|the|police|and|for|the|judiciary Among these, the administration is exercised by controllers, supervisors, and a number of other officials who are necessary for the collection of taxes, for the supervision of agriculture, for the construction of buildings, for water management works, for the police, and for the judiciary.

In elke afdeeling staat een inlandsch hoofd van hoogen rang met den titel van Regent , den adsistent-resident ter-zyde. in|every|department|stands|a|native|head|of|high|rank|with|the|title|of|Regent|the|||| In each department, there is a native chief of high rank with the title of Regent, alongside the assistant-resident. Zoodanig Regent, hoewel zyn verhouding tot het bestuur en zyn werkkring geheel die is van een bezoldigd beambte , behoort altyd tot den hoogen adel des lands, en dikwyls tot de familie der vorsten die vroeger in dat landschap of in de nabuurschap onafhankelyk geregeerd hebben. such|Regent|although|his|relationship|to|the|government|and|his|work sphere|entirely|that|is|of|a|salaried|official|belongs|always|to|the|high|nobility|of the|country|and|often|to|the|family|of the|princes|who|formerly|in|that|region|or|in|the|vicinity|independently|ruled|have Such a Regent, although his relationship to the administration and his work environment is entirely that of a paid official, always belongs to the high nobility of the land, and often to the family of the princes who previously ruled independently in that region or in the vicinity. Zeer staatkundig wordt alzoo gebruik gemaakt van hun alouden feodalen invloed—die in Azie over 't geheel van groot gewicht is, en by de meeste stammen als punt van godsdienst wordt aangemerkt—dewyl door het benoemen dezer hoofden tot beambten, een hierarchie wordt geschapen, aan welker spits het nederlandsch gezag staat, dat door den Gouverneur-generaal wordt uitgeoefend. very|politically|is being|thus|use|made|of|their|ancient|feudal|influence|which|in|Asia|overall|the|whole|of|great|weight|is|and|by|the|most|tribes|as|point|of|religion|is being|regarded|because|by|the|appointing|of these|heads|to|officials|a|hierarchy|is being|created|at|whose|top|the|Dutch|authority|stands|that|by|the|||is being|exercised Thus, their ancient feudal influence is politically utilized— which is generally of great importance in Asia, and is regarded as a point of religion by most tribes—because by appointing these chiefs as officials, a hierarchy is created, at the top of which stands the Dutch authority, exercised by the Governor-General. Er is niets nieuws onder de zon. there|is|nothing|new|under|the|sun There is nothing new under the sun. Werden niet de Ryks-, Mark-, Gau- , en Burggraven van het duitsche Ryk evenzoo door den Keizer aangesteld, en meestal gekozen uit de Baronnen? were|not|the||||and|burgraves|of|the|German|Empire|likewise|by|the|Emperor|appointed|and|usually|chosen|from|the|barons Aren't the Imperial, Mark, Count, and Burggrave of the German Empire also appointed by the Emperor, and usually chosen from the Barons? Zonder uitweiding over den oorsprong des adels, die geheel in de natuur ligt, wensch ik toch plaats te geven aan de opmerking hoe in òns werelddeel en ginds in 't verre Indie, dezelfde oorzaken dezelfde gevolgen hadden. without|elaboration|about|the|origin|of the|nobility|which|entirely|in|the|nature|lies|wish|I|nevertheless|place|to|give|to|the|remark|how|in|our|continent|and|there|in|the|distant|Indies|same|causes|same|effects|had Without elaborating on the origin of the nobility, which lies entirely in nature, I would still like to point out how in our continent and over there in far India, the same causes had the same effects. Een land moet op verren afstand geregeerd worden, en hiertoe zyn beambten noodig, die 't centraaal gezag vertegenwoordigen. a|country|must|at|far|distance|governed|be|and|for this|are|officials|necessary|who|the|central|authority|represent A country must be governed from a great distance, and for this, officials are needed who represent the central authority. Onder het stelsel van militaire willekeur, kozen de Romeinen hiertoe de Praefecten , in den aanvang gewoonlyk de bevelhebbers der legioenen die 't bedoelde land hadden ten-onder gebracht. under|the|system|of|military|arbitrariness|chose|the|Romans|for this|the|prefects|in|the|beginning|usually|the|commanders|of the|legions|who|the|intended|land|had|||brought Under the system of military arbitrariness, the Romans chose the Prefects for this purpose, usually at the beginning the commanders of the legions that had conquered the respective land. Zulke landstreken bleven dan ook: provincien , dat is: _win_gewesten. such|regions|remained|then|also|provinces|that|is|win|territories Such regions remained: provinces, that is: _win_ territories. Maar toen later het centraal gezag des duitschen Ryks behoefte voelde, eenig ver gelegen volk aan zich te binden op andere wyze dan door stoffelyk overwicht alleen, zoodra een verwyderde streek werd beschouwd als door gelykheid in afkomst, taal en gewoonten tot het Ryk te behooren, deed zich de noodzakelykheid gevoelen, iemand met de leiding der zaken te belasten, die in dat land te-huis behoorde niet alleen, maar door zyn stand boven zyn medeburgers in die streken verheven was, opdat de gehoorzaamheid aan de bevelen des Keizers, gemakkelyk werde door de samengaande neiging tot onderwerping aan hem die met de uitvoering dezer bevelen belast was. but|when|later|the|central|authority|of the|German|Empire|need|felt|any|far|located|people|to|itself|to|bind|in|other|way|than|by|material|dominance|alone|as soon as|a|distant|region|was|considered|as|by|equality|in|descent|language|and|customs|to|the|Empire|to|belong|made|itself|the|necessity|felt|someone|with|the|leadership|of the|affairs|to|burden|who|in|that|country|||belonged|not|only|but|by|his|status|above|his|fellow citizens|in|those|regions|elevated|was|so that|the|obedience|to|the|commands|of the|Emperor|easily|became|by|the|accompanying|tendency|to|submission|to|him|who|with|the|execution|of these|commands|burdened|was But later, when the central authority of the German Empire felt the need to bind a distant people in a way other than through material dominance alone, as soon as a remote area was considered to belong to the Empire due to equality in descent, language, and customs, the necessity was felt to entrust someone with the management of affairs who not only belonged to that land but was also elevated above his fellow citizens in those regions by his status, so that obedience to the commands of the Emperor would be facilitated by the accompanying tendency to submit to him who was entrusted with the execution of these commands. Hierdoor werden dan tevens geheel of gedeeltelyk de uitgaven vermeden, voor een staand leger ten-laste der algemeene staatskas, of, zooals meestal geschiedde, ten-laste van de gewesten zelf, die door zoodanig leger moesten bewaakt worden. therefore|were|then|also|entirely|or|partially|the|expenses|avoided|for|a|standing|army|||of the|general|state treasury|or|as|usually|happened|||of|the|regions|themselves|which|by|such|army|had to|guarded|be This way, the expenses for a standing army were completely or partially avoided, at the expense of the general state treasury, or, as was usually the case, at the expense of the regions themselves, which had to be guarded by such an army. Zoo werden de eerste Graven gekozen uit de Baronnen des lands, en strikt genomen is dus 't woord graaf geen adellyke titel, doch slechts de benaming van een met zeker ambt belasten persoon. thus|were|the|first|Counts|chosen|from|the|Barons|of the|land|and|strictly|taken|is|thus|the|word|count|no|noble|title|but|only|the|designation|of|a|with|certain|office|burdened|person Thus, the first Counts were chosen from the Barons of the land, and strictly speaking, the word count is not a noble title, but merely the designation of a person entrusted with a certain office. Ik geloof dan ook dat in de middeleeuwen de meening gold, dat de duitsche Keizer wel 't recht had, graven, d.i. I|believe|then|also|that|in|the|Middle Ages|the|opinion|held|that|the|German|Emperor|indeed|the|right|had|counts|| I also believe that in the Middle Ages it was held that the German Emperor had the right to appoint counts, i.e. landschapsbestuurders , en hertogen, d.i. land administrators|and|dukes|| land administrators, and dukes, i.e. heiraanvoerders , te benoemen, doch dat de Baronnen beweerden, wat hun geboorte aangaat, aan den Keizer gelyk te zyn en alleen van God aftehangen, behoudens de verplichting den Keizer te dienen, voor-zoo-ver deze met hun toestemming, en uit hun midden gekozen was. lords|to|appoint|but|that|the|barons|claimed|as for|their|birth|concerns|to|the|Emperor|equal|to|be|and|only|from|God|depend|except for|the|obligation|the|Emperor|to|serve||||he|with|their|consent|and|from|their|midst|chosen|was leaders of armies, but that the Barons claimed, regarding their birth, to be equal to the Emperor and to depend solely on God, with the obligation to serve the Emperor, insofar as he was chosen from among them with their consent. Een graaf bekleedde een ambt waartoe hem de Keizer had geroepen. a|count|held|an|office|to which|him|the|Emperor|had|called A count held an office to which he had been called by the Emperor. Een baron beschouwde zich als baron " door de genade Gods ." a|baron|considered|himself|as|baron|by|the|grace|of God A baron considered himself a baron "by the grace of God." De graven vertegenwoordigden den Keizer, en voerden als zoodanig diens banier, d.i. the|counts|represented|the|Emperor|and|carried|as|such|his|banner|| The counts represented the Emperor, and carried his banner as such, i.e. den Standaard van het Ryk. the|standard|of|the|Empire the Standard of the Empire. Een baron bracht volk op de been onder zyn eigen vaan, als baanderheer . a|baron|brought|people|on|the|feet|under|his|own|flag|as|banner lord A baron rallied people under his own flag, as a banner lord.

De omstandigheid nu, dat graven en hertogen gewoonlyk uit de baronnen werden gekozen, bracht te-weeg dat zy het gewicht hunner betrekking in de schaal legden by den invloed dien zy aan hun geboorte ontleenden, en hieruit schynt later, vooral toen men aan de erfelykheid dezer betrekkingen was gewoon geraakt, de voorrang ontstaan te zyn, dien deze titels hadden boven dien van baron. the|circumstance|now|that|counts|and|dukes|usually|from|the|barons|were|chosen|brought|to|||||||||||||||that||||||||||||||||||||||||||that||||||of|baron The circumstance that counts and dukes were usually chosen from the barons led to them weighing the importance of their position in the balance by the influence they derived from their birth, and it seems that later, especially when people became accustomed to the hereditary nature of these positions, the precedence arose that these titles had over that of baron. Nog heden-ten-dage zou menige vryheerlyke familie—zonder keizerlyk of koninklyk patent, dat is een zoodanige familie, die haren adel afleidt van het ontstaan des lands, die altyd van adel was omdat ze van adel was— autochthoon —een verheffing tot den gravenstand, als derogeerend afwyzen. still||||would|many|noble|family|without|imperial|or|royal|patent|that|is|a|such|family|that|their|nobility|derives|from|the|origin|of the|land|that|always|of|nobility|was|because|it|of|nobility|was|indigenous|a|elevation|to|the|countship|as|derogatory|they would reject Even today, many baronial families—without imperial or royal patent, that is, such a family that derives its nobility from the origin of the land, which has always been noble because it was noble—autochthonous—would reject an elevation to the count's rank as derogatory. Er zyn voorbeelden van. there|are|examples|of There are examples of this.

De personen die met het bestuur van zoodanig graafschap belast waren, trachtten natuurlyk van den Keizer te verkrygen dat hun zoons, of, by-gebreke daarvan, andere bloedverwanten, hen in hun betrekking zouden opvolgen. the|persons|who|with|the|administration|of|such|county|charged|were|they tried|naturally|from|the|Emperor|to|obtain|that|their|sons|or|||thereof|other|blood relatives|them|in|their|position|would|succeed The individuals who were entrusted with the administration of such a county naturally tried to obtain from the Emperor that their sons, or, in the absence of that, other blood relatives, would succeed them in their position. Dit geschiedde dan ook gewoonlyk, schoon ik niet geloof dat ooit het recht op deze opvolging organisch is erkend geworden, althans wat deze beambten in de Nederlanden aangaat, by-voorbeeld, de graven van Holland, Zeeland, Henegouwen of Vlaanderen, de hertogen van Brabant, Gelderland, enz. this|happened|then|also|usually|although|I|not|believe|that|ever|the|right|on|this|succession|organically|has|recognized|become|at least|as far as|these|officials|in|the|Netherlands|concerns|||the|counts|of|Holland|Zeeland|Hainaut|or|Flanders|the|dukes|of|Brabant|Gelderland|etc This happened usually, although I do not believe that the right to this succession has ever been recognized organically, at least as far as these officials in the Netherlands are concerned, for example, the counts of Holland, Zeeland, Hainaut, or Flanders, the dukes of Brabant, Gelderland, etc. Het was in den beginne een gunst, weldra een gewoonte, en ten-slotte een noodzakelykheid, maar nooit werd deze erfelykheid wet. In the beginning, it was a privilege, soon a custom, and ultimately a necessity, but this hereditary nature was never established by law.

Nagenoeg op gelyke wyze—wat de keus der personen aangaat, daar hier geen spraak is van gelykheid in werkkring, hoewel ook in dit opzicht zekere overeenstemming in 't oog valt—staat aan het hoofd eener afdeeling op Java, een inlandsch beambte die den hem door het gouvernement gegeven rang met zijn autochthoonen invloed verbindt, om aan den europeschen ambtenaar die 't nederlandsch gezag vertegenwoordigt, het bestuur gemakkelyk te maken. In a nearly similar way—regarding the choice of individuals, as there is no talk of equality in the workplace here, although there is a certain consistency in this respect—at the head of a department in Java stands a native official who connects the rank given to him by the government with his indigenous influence, to facilitate governance for the European official who represents Dutch authority. Ook hier is de erfelykheid, zonder door een wet vastgesteld te zyn, tot een gewoonte geworden. Here too, the hereditary nature has become a custom without being established by law. Reeds by het leven van den Regent is deze zaak meestal geregeld, en 't geldt als een belooning voor dienstyver en trouw, indien men hem de toezegging geeft dat hy in zijn betrekking door zyn zoon zal worden opgevolgd. already|at|the|life|of|the|Regent|is|this|matter|usually|arranged|and|it|counts|as|a|reward|for|zeal for service|and|loyalty|if|one|him|the|promise|gives|that|he|in|his|position|by|his|son|will|be|succeeded Already in the life of the Regent, this matter is usually arranged, and it is considered a reward for diligence and loyalty if one gives him the assurance that he will be succeeded in his position by his son. Er moeten al zeer gewichtige redenen bestaan, voor er van dezen regel wordt afgeweken, en waar dit het geval wezen mocht, kiest men toch gewoonlyk den opvolger uit de leden van dezelfde familie. there|must|already|very|weighty|reasons|exist|before|there|from|this|rule|is|deviated|and|where|this|the|case|may be|might|chooses|one|still|usually|the|successor|from|the|members|of|same|family There must be very weighty reasons to deviate from this rule, and where this may be the case, one usually chooses the successor from the members of the same family.

De verhouding tusschen europesche ambtenaren, en dusdanige hooggeplaatste javaansche grooten, is van zeer kieschen aard. the|relationship|between|European|officials|and|such|high-ranking|Javanese|nobles|is|of|very|delicate|nature The relationship between European officials and such high-ranking Javanese nobles is of a very delicate nature. De adsistent-resident eener afdeeling is de verantwoordelyke persoon. the|||of a|department|is|the|responsible|person The assistant resident of a department is the responsible person. Hy heeft zyn instruktien, en wordt verondersteld het hoofd der afdeeling te zyn. he|has|his|instructions|and|is being|assumed|the|head|of the|department|to|be He has his instructions, and is supposed to be the head of the department. Dit belet echter niet dat de Regent, door plaatselyke kennis, door geboorte, door invloed op de bevolking, door geldelyke inkomsten en hiermede overeenstemmende levenswyze, ver boven hem verheven is. this|prevents|however|not|that|the|regent|by|local|knowledge|by|birth|by|influence|on|the|population|by|financial|income|and|thereby|corresponding|lifestyle|far|above|him|elevated|is However, this does not prevent the Regent, through local knowledge, by birth, by influence on the population, by financial income and a corresponding lifestyle, from being far above him. Bovendien is de Regent, als vertegenwoordiger van 't javaansch element eener landstreek, en verondersteld wordende te spreken uit naam der honderd- of meer duizend zielen, die zyn regentschap bevolken, ook in de oogen van 't Gouvernement een veel belangryker persoon, dan de eenvoudige europesche beambte, wiens ontevredenheid niet behoeft gevreesd te worden, daar men voor hem vele anderen in de plaats bekomen kan, terwyl de minder goede stemming van een Regent wellicht de kiem zou kunnen worden van beroering of opstand. moreover|is|the|regent|as|representative|of|the|Javanese|element|of a|region|and|assumed|being|to|speak|in|name|of the||or|more|thousand|souls|that|his|regency|populate|also|in|the|eyes|of|the|government|a|much|more important|person|than|the|simple|European|official|whose|dissatisfaction|not|needs|feared|to|be|because|one|for|him|many|others|in|the|place|can obtain|can|while|the|less|good|mood|of|a|regent|perhaps|the|seed|would|can|become|of|unrest|or|rebellion Moreover, the Regent, as a representative of the Javanese element of a region, and being assumed to speak on behalf of the hundred or more thousand souls that populate his regency, is also in the eyes of the Government a much more important person than the simple European official, whose dissatisfaction need not be feared, as many others can be found to take his place, while the less favorable mood of a Regent could perhaps become the seed of unrest or rebellion. Uit dit alles vloeit dus de vreemde omstandigheid voort, dat eigenlyk de mindere den meerdere beveelt. from|this|all|flows|thus|the|strange|circumstance|forth|that|actually|the|lesser|the|greater|commands From all this, the strange circumstance arises that actually the lesser commands the greater. De adsistent-resident gelast den Regent, hem opgaven te doen. the|||orders|the|regent|him|tasks|to|do The assistant-resident orders the Regent to assign him tasks. Hy gelast hem, volk te zenden tot het arbeiden aan bruggen en wegen. he|orders|him|people|to|send|to|the|working|on|bridges|and|roads He orders him to send people to work on bridges and roads. Hy gelast hem, belastingen te doen innen. he|orders|him|taxes|to|do|collect He orders him to collect taxes. Hy roept hem op, zitting te nemen in den landraad, waarin hy adsistent-resident voorzit. he|calls|him|to|seat|to|take|in|the|provincial council|in which|he|||presides He calls on him to take a seat in the provincial council, which he chairs as assistant-resident. Hy berispt hem, waar hy schuldig is aan plichtverzuim. he|reproves|him|where|he|guilty|is|of|neglect of duty He reprimands him where he is guilty of neglecting his duties. Deze zeer eigenaardige verhouding wordt alleen mogelyk gemaakt door uiterst beleefde vormen, die evenwel noch hartelykheid, noch, waar 't noodig blyken mocht, strengheid behoeven uittesluiten en ik geloof dat de toon die in deze verhouding heerschen moet, vry wel wordt aangegeven in 't officieel voorschrift dienaangaande: de europesche ambtenaar hebbe den inlandschen beambte die hem ter-zyde staat, te behandelen als zyn jonger broeder . this|very|peculiar|relationship|is being|only|possible|made|by|extremely|polite|forms|which|however|neither|warmth|nor|where|it|necessary|may seem|should|strictness|need|exclude|and|I|believe|that|the|tone|that|in|this|relationship|must prevail|must|quite|well|is being|indicated|in|the|official|directive|regarding this|the|European|official|should have|the|local|employee|who|him|||stands|to|treat|as|his|younger|brother This very peculiar relationship is only made possible by extremely polite forms, which, however, need not exclude either warmth or, where necessary, strictness, and I believe that the tone that must prevail in this relationship is well indicated in the official instructions regarding it: the European official should treat the local official who assists him as his younger brother. Maar hy vergete niet dat deze jonger broeder by de ouders zeer bemind —of gevreesd—is, en dat, by voorkomend geschil, zyn meerdere jaren zouden worden in rekening gebracht als beweegreden om hem euvel te nemen dat hy zyn jonger broeder niet met meer inschikkelykheid of takt behandelde. but|he|forgets|not|that|this|younger|brother|with|the|parents|very|loved|or|feared|is|and|that|in|arising|dispute|his|older|years|would|be|in|account|taken|as|reason|to|him|ill|to|take|that|he|his|younger|brother|not|with|more|willingness|or|tact|treated But he must not forget that this younger brother is very loved—or feared—by the parents, and that, in the event of a dispute, his greater years would be taken into account as a reason to reproach him for not treating his younger brother with more accommodation or tact.

De Europeaan zy wel-opgevoed en kiesch, hy gedrage zich met vriendelyke waardigheid, en kan dan zeker zyn dat de Regent van zyn kant hem 't bestuur gemakkelyk maken zal. the|European|they|||and|choosy|he|behaves|himself|with|friendly|dignity|and|can|then|certainly|be|that|the|regent|from|his|side|him|the|governance|easy|make|will The European is well-mannered and refined, he behaves with friendly dignity, and it can certainly be expected that the Regent will make the administration easy for him. Het stuitend bevelen, in verzoekenden vorm geuit, wordt met stiptheid nagekomen. the|stunning|orders|in|requesting|form|expressed|is|with|punctuality|followed The commanding orders, expressed in a requesting form, are followed with precision. Het verschil in stand, geboorte, rykdom, wordt uitgewischt door den Regent zelf, die den Europeaan, als vertegenwoordiger des Konings van Nederland, tot zich opheft, en ten-slotte is een verhouding die, oppervlakkig beschouwd, botsing moest te weeg brengen, zeer dikwyls de bron van een aangenaam verkeer. the|difference|in|status|birth|wealth|is|erased|by|the|regent|himself|who|the|European|as|representative|of the|King|of|Netherlands|to|himself|elevates|and|||is|a|relationship|which|superficially|considered|collision|had to|to|bring|bring|very|often|the|source|of|a|pleasant|interaction The difference in rank, birth, and wealth is erased by the Regent himself, who elevates the European, as a representative of the King of the Netherlands, and ultimately, a relationship that, superficially considered, should lead to conflict, is very often the source of pleasant interaction.

Ik zeide dat dusdanige Regenten ook door rykdom den voorrang hadden boven den europeschen ambtenaar, en dit is natuurlyk. I|said|that|such|regents|also|by|wealth|the|priority|had|over|the|European|official|and|this|is|natural I said that such Regents also had precedence over the European official due to their wealth, and this is natural. De Europeaan, als hy geroepen wordt tot het besturen eener provincie die in oppervlakte met vele duitsche hertogdommen gelyk staat, is gewoonlyk iemand van middelbaren of meer dan middelbaren leeftyd, gehuwd en vader. the|European|when|he|called|is|to|the|governing|of a|province|which|in|area|with|many|German|duchies|equal|stands|is|usually|someone|of|middle|or|more|than|middle|age|married|and|father The European, when called to govern a province that is equal in size to many German duchies, is usually someone of middle or more than middle age, married and a father. Hy bekleedt een ambt om den broode . he|holds|an|office|to|the|bread He holds an office to earn a living. Zyn inkomsten zyn juist voldoende, en zelfs vaak niet voldoende, om aan de zynen het noodige te verschaffen. his|income|are|just|sufficient|and|even|often|not|sufficient|to|to|the|his|the|necessary|to|provide His income is just sufficient, and often not sufficient, to provide for his family. De Regent is: Tommongong, Adhipatti , ja zelfs Pangerang , d.i. the|regent|is|Tommongong|Adhipatti|yes|even|Pangerang|| The Regent is: Tommongong, Adhipatti, yes even Pangerang, i.e. javaansch prins. Javanese|prince Java prince. De vraag is voor hem niet dat hy leve, hy moet zóó leven als 't volk gewoon is dit te zien van zyn aristokratie. the|question|is|for|him|not|that|he|lives|he|must|so|live|as|the|people|accustomed|is|this|to|see|from|his|aristocracy The question for him is not that he lives, he must live in such a way as the people are accustomed to seeing from his aristocracy. Waar de Europeaan een huis bewoont, is dikwyls zyn verblyf een Kratoon , met vele huizen en dorpen daarin. where|the|European|a|house|inhabits|is|often|his|residence|a|Kratoon|with|many|houses|and|villages|in it Where the European inhabits a house, his residence is often a Kratoon, with many houses and villages within. Waar de Europeaan ééne vrouw heeft met drie, vier kinderen, onderhoudt hy een tal van vrouwen met wat daarby behoort. where|the|European|one|wife|has|with|three|four|children|maintains|he|a|number|of|wives|with|what|along with|belongs Where the European has one wife with three or four children, he maintains a number of women along with what belongs to that. Waar de Europeaan uitrydt, gevolgd door eenige beambten, niet meer dan er by zyn inspektiereis noodig zyn tot het geven van inlichtingen onder-weg, wordt de Regent vergezeld door de honderden die tot het gevolg behooren, dat in de oogen des volks onafscheidelyk is van zyn hoogen rang. where|the|European|rides out|followed|by|some|officials|not|more|than|there|on|his|inspection trip|necessary|to be|for|the|giving|of|information|||is|the|regent|accompanied|by|the|hundreds|who|to|the|entourage|belong|that|in|the|eyes|of the|people|inseparable|is|from|his|high|rank Where the European rides out, followed by a few officials, no more than are necessary for providing information along the way, the Regent is accompanied by the hundreds who belong to the entourage, which in the eyes of the people is inseparable from his high rank. De Europeaan leeft burgerlyk, de Regent leeft —of wordt verondersteld te leven—als een vorst. the|European|lives|civilly|the|regent|lives|or|is|supposed|to|to live|as|a|prince The European lives as a citizen, the Regent lives—or is supposed to live—as a prince.

Doch dit alles moet betaald worden. but|this|all|must|paid|to be But all of this must be paid for. Het nederlandsch bestuur dat zich op den invloed van die Regenten gegrondvest heeft, weet dit, en niets is dus natuurlyker dan dat het hun inkomsten heeft opgevoerd tot een hoogte die den niet -Indier overdreven zou voorkomen, maar inderdaad zelden voldoende is ter bestryding van de uitgaven welke aan de levenswyze van zoodanig inlandsch Hoofd verbonden zyn. the|Dutch|administration|that|itself|on|the|influence|of|those|regents|based|has|knows|this|and|nothing|is|therefore|more natural|than|that|it|their|income|has|raised|to|a|level|that|the|not||exaggerated|would|seem|but|indeed|rarely|sufficient|is|for|covering|of|the|expenses|which|to|the|lifestyle|of|such|indigenous|chief|connected|are The Dutch administration, which is based on the influence of those Regents, knows this, and nothing is more natural than that it has raised their incomes to a level that would seem excessive to the non-Indonesian, but is indeed rarely sufficient to cover the expenses associated with the lifestyle of such a local chief. Het is niet ongewoon, Regenten die twee-ja driemaal honderd duizend gulden 's jaars inkomen hebben, in geldverlegenheid te zien verkeeren. it|is|not|unusual|regents|who|||three times|hundred|thousand|guilders|per|year|income|have|in|financial trouble|to|see|be It is not uncommon to see regents with an annual income of two to three hundred thousand guilders in financial distress. Hiertoe draagt veel by de, als 't ware vorstelyke, onverschiligheid waarmee zy hun inkomsten verspillen, hun nalatigheid in 't bewaken hunner ondergeschikten, hun koopziekte, en vooral het misbruik—dat dikwyls van deze hoedanigheden gemaakt wordt door Europeanen. to this|contributes|much|by|the|as|it|were|princely|indifference|with which|they|their|incomes|waste|their|negligence|in|the|guarding|of their|subordinates|their|buying addiction|and|especially|the|abuse|that|often|of|these|characteristics|made|is|by|Europeans This is largely due to the, as it were, royal indifference with which they squander their income, their negligence in overseeing their subordinates, their obsession with buying, and especially the abuse—often made of these characteristics by Europeans. De inkomsten der javaansche Hoofden zou men in vier deelen kunnen splitsen. the|incomes|of the|Javanese|heads|would|one|in|four|parts|can|split The income of the Javanese chiefs could be divided into four parts. Vooreerst, het bepaald maandgeld. first|the|fixed|monthly salary First, the fixed monthly salary. Vervolgens, een vaste som als schadeloosstelling voor afgekochte rechten die overgegaan zyn op 't nederlandsch bestuur. then|a|fixed|sum|as|compensation|for|bought-off|rights|that|transferred|have|to|the|Dutch|administration Next, a fixed sum as compensation for purchased rights that have been transferred to the Dutch administration. Ten-derde, een belooning in evenredigheid met de hoeveelheid der in hun regentschap voortgebrachte produkten, als koffi, suiker, indigo, kaneel, enz. ||a|reward|in|proportion|to|the|amount|of the|in|their|governorship|produced|products|such as|coffee|sugar|indigo|cinnamon|etc Thirdly, a reward in proportion to the quantity of products produced in their regency, such as coffee, sugar, indigo, cinnamon, etc. En eindelyk, de willekeurige beschikking over den arbeid en de eigendommen hunner onderhoorigen. and|finally|the|arbitrary|disposal|over|the|labor|and|the|properties|of their|subjects And finally, the arbitrary disposal of the labor and properties of their subjects.

De beide laatste bronnen van inkomsten vorderen eenige opheldering. the|both|last|sources|of|income|require|some|clarification The last two sources of income require some clarification. De Javaan is uit den aard der zaak landbouwer. the|Javanese|is|out|the|nature|of the|matter|farmer The Javanese is, by nature, a farmer. De grond waarop hy geboren werd, die veel belooft voor weinig arbeids, lokt hem hiertoe uit, en vooral is hy met hart en ziel overgegeven aan het bebouwen zyner rystvelden, waarin hy dan ook zeer bedreven is. the|land|on which|he|born|was|which|much|promises|for|little|labor|lures|him|to this|out|and|especially|is|he|with|heart|and|soul|devoted|to|the|cultivating|of his|rice fields|in which|he|then|also|very|skilled|is The land where he was born, which promises much for little labor, lures him to this, and above all, he is wholeheartedly devoted to cultivating his rice fields, in which he is also very skilled. Hy groeit op te-midden zyner sawah's en gagah's en tipar's [15] vergezelt reeds op zeer jeugdigen leeftyd zyn vader naar 't veld, waar hy hem behulpzaam is in den arbeid met ploeg en spade, aan dammen en aan waterleidingen tot het bevochtigen zyner akkers. he|grows|up|||of his|rice paddies|and|fields|and|gardens|accompanies|already|at|very|young|age|his|father|to|the|field|where|he|him|helpful|is|in|the|work|with|plow|and|spade|at|dikes|and|at|water channels|for|the|irrigating|of his|fields He grows up amidst his sawahs and gagahs and tipars, and at a very young age, he accompanies his father to the field, where he helps him with the work using plow and spade, building dams and water channels to irrigate his fields. Hy telt zyn jaren by oogsten, hy rekent den tyd naar de kleur zyner te veld staande halmen, hy voelt zich te-huis onder de makkers die met hem padie sneden[16] hy zoekt zyn vrouw onder de meisjes der dessah [17] die 's avends onder vroolyk gezang de ryst stampen om ze te ontdoen van den bolster … het bezit van een paar buffels die zyn ploeg zullen trekken, is 't ideaal dat hem aanlacht … kortom, de rystbouw is voor den Javaan, wat in de Rynstreken en in het zuiden van Frankryk, de wynoogst is. he|counts|his|years|by|harvests|he|counts|the|time|by|the|color|of his|in|field|standing|stalks|he|feels|himself|to|||the||||||||||||the||||||||||the|||||||||||||||||||||is||||||||||||||||||||||||| He counts his years by harvests, he measures time by the color of the standing stalks in the field, he feels at home among the friends who cut rice with him, he seeks his wife among the girls of the village who, in the evenings, sing joyfully while pounding the rice to remove the husk... the possession of a couple of buffaloes to pull his plow is the ideal that appeals to him... in short, rice cultivation is for the Javanese what the wine harvest is in the Rhine regions and in the south of France. Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van het land. but|there|came|strangers|from|the|West|who|themselves|lord|made|of|the|land But then strangers from the West came, who made themselves lords of the land. Ze wenschten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van den bodem, en gelastten den bewoner een gedeelte van zyn arbeid en van zyn tyd toetewyden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op de markten van Europa . they|wished|advantage|to|do|with|the|fertility|of|the|soil|and|commanded|the|inhabitant|a|portion|of|his|labor|and|of|his|time|to devote|to|the|producing|of|other|goods|that|more|profit|would|yield|on|the|markets|of|Europe They wished to take advantage of the fertility of the soil, and commanded the inhabitants to dedicate a portion of their labor and time to producing other goods that would yield more profit in the markets of Europe. Om den geringen man hiertoe te bewegen, was niet meer dan een zeer eenvoudige staatkunde noodig. in order to|the|lowly|man|to this|to|persuade|was|not|more|than|a|very|simple|statecraft|necessary To persuade the common man to do this, only a very simple statecraft was needed. Hy gehoorzaamt zyn hoofden, men had dus slechts deze hoofden te winnen door hun een gedeelte van de winst toetezeggen, en … het gelukte volkomen. he|obeys|his|leaders|one|had|thus|only|these|leaders|to|win|by|their|a|portion|of|the|profit|promise|and|it|succeeded|completely He obeys his leaders, so it was only necessary to win over these leaders by promising them a share of the profits, and... it succeeded completely.

Als men let op de ontzettende massa javasche produkten die in Nederland worden te-koop geveild, kan men zich overtuigen van het doeltreffende dezer staatkunde, al vindt men ze niet edel. If one pays attention to the tremendous mass of Java products that are auctioned for sale in the Netherlands, one can be convinced of the effectiveness of this state policy, even if one does not find it noble. Want, mocht iemand vragen of de landbouwer zelf eene met deze uitkomst evenredige belooning geniet, dan moet ik hierop een ontkennend antwoord geven. For, if someone were to ask whether the farmer himself enjoys a reward commensurate with this outcome, I must give a negative answer. De Regeering verplicht hem op zyn grond aantekweeken wat haar behaagt, ze straft hem wanneer hy het aldus voortgebrachte verkoopt aan wien het ook zy buiten háár, en zyzelf bepaalt den prys dien ze hem daarvoor uitbetaalt. The Government obliges him to cultivate on his land what pleases them, punishes him when he sells the produced goods to anyone outside of them, and they themselves determine the price they pay him for it. De kosten op den overvoer naar Europa, door bemiddeling van een bevoorrecht handelslichaam, zyn hoog. The costs for the transport to Europe, through the mediation of a privileged trading body, are high. De aan de Hoofden toegelegde aanmoedigingsgelden bezwaren daarentegen den inkoopprys, en … daar toch ten-slotte de geheele zaak winst afwerpen moet , kan deze winst niet anders worden gevonden dan door juist zóóveel aan den javaan uittebetalen, dat hy niet sterve van honger, hetgeen de voortbrengende kracht der natie verminderen zou. the|to|the|Heads|allocated|encouragement funds|burden|on the other hand|the|purchase price|and|there|still|||the|whole|matter|profit|yield|must|can|this|profit|not|otherwise|be|found|than|by|just|so much|to|the|Javanese|pay out|that|he|not|dies|from|hunger|which|the|productive|power|of the|nation|reduce|would The encouragement funds allocated to the Heads, on the other hand, burden the purchase price, and ... since ultimately the whole matter must yield profit, this profit can only be found by paying the Javanese just enough so that he does not starve, which would reduce the productive capacity of the nation.

Ook aan de europesche beambten wordt een belooning uitbetaald in evenredigheid met de opbrengst. also|to|the|European|officials|is|a|reward|paid out|in|proportion|to|the|yield A reward is also paid to the European officials in proportion to the yield. [18] [18]

Wel wordt dus de arme Javaan voorgezweept door dubbel gezag, wel wordt hy dikwyls afgetrokken van zyn rystvelden, wel is hongersnood vaak 't gevolg van deze maatregelen, doch … vroolyk wapperen te Batavia, te Samarang, te Soerabaja, te Passaroean, te Bezoeki, te Probolingo, te Patjitan, te Tjilatjap, de vlaggen aan boord der schepen, die beladen worden met de oogsten die Nederland ryk maken. indeed|is|thus|the|poor|Javanese|driven forward|by|double|authority|indeed|is|he|often|pulled away|from|his|rice fields|indeed|is|famine|often|the|consequence|of|these|measures|but|cheerfully|waving|at|Batavia|at|Semarang|at|Surabaya|at|Pasuruan|at|Besuki|at|Probolinggo|at|Pacitan|at|Cilacap|the|flags|on|board|of the|ships|that|loaded|are|with|the|harvests|that|Netherlands|rich|make Indeed, the poor Javanese is whipped by double authority, he is often taken away from his rice fields, famine is often the result of these measures, yet ... cheerfully waving in Batavia, in Semarang, in Surabaya, in Passaroean, in Bezoeki, in Probolingo, in Patjitan, in Tjilatjap, the flags on board the ships that are loaded with the harvests that make the Netherlands rich. Hongersnood ? famine Famine? Op het ryke vruchtbare gezegende Java, hongersnood ? on|the|rich|fertile|blessed|Java|famine On the rich fertile blessed Java, famine? Ja, lezer. yes|reader Yes, reader. Voor weinige jaren zyn geheele distrikten uitgestorven van honger. for|few|years|are|entire|districts|wiped out|from|hunger A few years ago, entire districts perished from hunger. [19] Moeders boden hun kinderen te-koop voor spyze. mothers|offered|their|children|||for|spice [19] Mothers offered their children for sale for spice. Moeders hebben hun kinderen gegeten … mothers|have|their|children|eaten Mothers have eaten their children …

Maar toen heeft zich 't moederland met die zaak bemoeid. but|then|has|itself|the|motherland|with|that|matter|concerned But then the motherland got involved in that matter. In de raadzalen der volksvertegenwoordiging is men daarover ontevreden geweest, en de toenmalige Landvoogd heeft bevelen moeten geven, dat men de uitbreiding der dusgenaamde europesche-marktprodukten voortaan niet weder zou voortzetten tot hongersnood toe … in|the|council chambers|of the|parliament|is|one|about that|dissatisfied|been|and|the|then|governor|has|orders|must|give|that|one|the|expansion|of the|so-called|||henceforth|not|again|would|continue|until|famine|to In the council halls of the parliament, there has been dissatisfaction about this, and the then Governor-General had to give orders that the expansion of the so-called European market products should not continue until famine …

Volgens het algemeen begrip in byna geheel Azie, behoort de onderdaan met al wat hy bezit, aan den vorst. according to|the|general|understanding|in|almost|entire|Asia|belongs|the|subject|with|all|what|he|possesses|to|the|prince According to the general understanding in almost all of Asia, the subject with all that he possesses belongs to the prince. Dit is ook op Java het geval, en de afstammelingen of verwanten der vroegere vorsten maken gaarne gebruik van de onkunde der bevolking, die niet recht begrypt dat haar Tommongong of Adhipatti of Pangerang thans een bezoldigd ambtenaar is die zyn eigen en hare rechten voor een bepaald inkomen verkocht heeft, en dat dus de schraal beloonde arbeid in koffituin of suikerveld, in de plaats getreden is van de belastingen die vroeger door de heeren des lands van de opgezetenen gevorderd werden. this|is|also|on|Java|it|case|and|the|descendants|or|relatives|of the|former|princes|make|gladly|use|of|the|ignorance|of the|population|that|not|right|understands|that|her|Tommongong|or|Adhipatti|or|Pangerang|now|a|salaried|official|is|who|his|own|and|her|rights|for|a|certain|income|sold|has|and|that|thus|the|meager|rewarded|labor|in|coffee plantation|or|sugar field|in|the|place|replaced|is|of|the|taxes|that|formerly|by|the|lords|of the|land|of|the|natives|demanded|were This is also the case in Java, and the descendants or relatives of the former princes gladly take advantage of the ignorance of the population, who do not rightly understand that their Tommongong or Adhipatti or Pangerang is now a paid official who has sold his own and their rights for a certain income, and that thus the poorly rewarded labor in coffee plantations or sugar fields has replaced the taxes that were previously demanded by the lords of the land from the inhabitants. Niets is dus gewoner dan dat honderde huisgezinnen van verren afstand worden opgeroepen om zonder betaling velden te bewerken, die den Regent toebehooren. nothing|is|therefore|more common|than|that|hundreds of|households|from|far|distance|are|called|to|without|payment|fields|to|cultivate|that|to the|regent|belong Nothing is more common than that hundreds of households from a distance are called upon to work fields that belong to the Regent without payment. Niets is gewoner dan het onbetaald verstrekken van levensmiddelen ten-behoeve der hofhouding van den Regent. nothing|is|more common|than|the|unpaid|provision|of|foodstuffs|||of the|court|of|the|regent Nothing is more common than the unpaid provision of food for the benefit of the Regent's court. En wanneer die Regent een gevallig oog mocht slaan op het paard, den buffel, de dochter, de vrouw, van den geringen man, zou men 't ongehoord vinden, als deze den onvoorwaardelyken afstand van het begeerd voorwerp weigerde. and|when|that|regent|a|favorable|eye|might|cast|on|the|horse|the|buffalo|the|daughter|the|wife|of|the|humble|man|would|one|it|unheard|find|if|this|the|unconditional|renunciation|of|the|desired|object|refused And when that Regent might cast a favorable eye on the horse, the buffalo, the daughter, the wife of the humble man, it would be considered outrageous if he refused the unconditional relinquishment of the desired object. Er zyn Regenten, die van zoodanige willekeurige beschikkingen een matig gebruik maken, en niet meer van den geringen man vorderen, dan tot het ophouden van hun rang volstrekt noodig is. there|are|regents|who|of|such|arbitrary|decisions|a|moderate|use|make|and|not|more|of|the|lowly|man|demand|than|until|the|cessation|of|their|rank|absolutely|necessary|is There are Regents who make moderate use of such arbitrary decisions, and do not demand more from the common man than is absolutely necessary to maintain their rank. Anderen gaan iets verder, en geheel-en-al ontbreekt deze onwettigheid nergens. others|go|somewhat|further|and||||is lacking|this|illegality|nowhere Others go a bit further, and this illegality is completely absent nowhere. Het is dan ook moeielyk ja onmogelyk, zoodanig misbruik geheel uitteroeien, daar het diep geworteld is in den aard der bevolking zelf die er onder lydt. it|is|then|also|difficult|yes|impossible|such|abuse|entirely|to eradicate|because|it|deeply|rooted|is|in|the|nature|of the|population|itself|that|there|under|suffers It is therefore difficult, if not impossible, to completely eradicate such abuse, as it is deeply rooted in the nature of the population itself that suffers from it. De Javaan is gul, vooral waar het te doen is om een bewys te geven van gehechtheid aan zyn Hoofd, aan den afstammeling van hen wien zyn vaderen gehoorzaamden. the|Javanese|is|generous|especially|where|it|to|to do|is|to|a|proof|to|to give|of|attachment|to|his|leader|to|the|descendant|of|those|to whom|his|fathers|obeyed The Javanese is generous, especially when it comes to providing proof of loyalty to his Leader, to the descendant of those to whom his ancestors obeyed. Ja, hy zou meenen te-kort te doen aan den eerbied dien hy aan zyn erfelyken heer verschuldigd is, wanneer hy zonder geschenken diens kratoon betrad. yes|he|would|mean|to|||do|to|the|respect|which|he|to|his|hereditary|lord|owed|is|when|he|without|gifts|his|office|entered Yes, he would think it too short to do to the respect he owes to his hereditary lord, if he entered his court without gifts. Zulke geschenken zyn dan ook dikwyls van zoo weinig waarde, dat het afwyzen iets vernederends zou in zich sluiten, en vaak is alzoo deze gewoonte eerder te vergelyken met de hulde van een kind dat zyn liefde tot den vader tracht te uiten door 't aanbieden van een klein geschenk, dan optevatten als schatting aan dwingelandsche willekeur. such|gifts|are|then|also|often|of|so|little|value|that|it|refusing|something|humiliating|would|in|itself|contain|and|often|is|thus|this|custom|rather|to|compared|with|the|tribute|of|a|child|that|its|love|to|the|father|tries|to|express|by|the|offering|of|a|small|gift|than|to be perceived|as|appreciation|to|tyrannical|whim Such gifts are often of such little value that refusing them would imply something humiliating, and often this custom is more comparable to the tribute of a child trying to express his love for the father by offering a small gift, rather than being perceived as an appreciation of arbitrary caprice. Maar … aldus wordt door een lief gebruik , de afschaffing van misbruik belemmerd. but|thus|is being|by|a|dear|custom|the|abolition|of|abuse|hindered But... thus, a loving custom hinders the abolition of abuse. Indien de aloen-aloen [20] voor de woning van den Regent in verwilderden staat lag, zou de nabywonende bevolking hierover beschaamd wezen, en er ware veel gezags noodig om haar te beletten dat plein van onkruid te reinigen, en het te brengen in een staat die met den rang des Regents overeenstemt. if|the|||in front of|the|residence|of|the|Regent|in|overgrown|state|lay|would|the|neighboring|population|about this|ashamed|would be|and|there|would be|much|authority|necessary|to|them|to|prevent|that|square|of|weeds|to|clean|and|it|to|bring|in|a|state|that|with|the|rank|of the|Regent|corresponds If the aloen-aloen [20] lay in a wild state in front of the Regent's residence, the nearby population would be ashamed of this, and much authority would be needed to prevent them from cleaning that square of weeds and bringing it into a state that corresponds with the rank of the Regent. Hiervoor eenige betaling te geven, zou algemeen als een beleediging worden aangemerkt. for this|some|payment|to|give|would|generally|as|an|insult|be|regarded To give any payment for this would generally be considered an insult. Maar naast dien aloen-aloen , of elders, liggen Sawah's die op den ploeg wachten, of op een leiding die het water daarheen moet voeren, dikwyls van mylen ver … deze Sawah's behooren den Regent. but|besides|that|||or|elsewhere|lie|rice fields|that|on|the|plow|waiting|or|on|a|channel|that|the|water|there|must|carry|often|from|miles|far|these|rice fields|belong|to the|regent But besides that, alone or elsewhere, there are rice fields waiting for plowing, or for a channel to bring water there, often from miles away... these rice fields belong to the Regent. Hy roept, om zyn velden te bewerken of te besproeien, de bevolking van gansche dorpen op, wier eigen Sawah's evenzeer behoefte hebben aan bearbeiding … ziedaar het misbruik . he|calls|to|his|fields|to|cultivate|or|to|irrigate|the|population|of|whole|villages|to|whose|own|rice fields|also|need|have|for|cultivation|behold|the|abuse He calls upon the population of entire villages to work or irrigate his fields, whose own rice fields also need cultivation... there lies the abuse. Dit is aan de Regeering bekend, en wie de staatsbladen leest, waarin de wetten, instruktien en handleidingen voor de ambtenaren bevat zyn, juicht de menschlievendheid toe, die by het ontwerpen daarvan schynt te hebben voorgezeten. this|is|to|the|government|known|and|whoever|the|state papers|reads|in which|the|laws|instructions|and|manuals|for|the|officials|contains|are|cheers|the|humanitarianism|to|that|in|the|drafting|of that|seems|to|have|presided This is known to the Government, and those who read the state papers, which contain the laws, instructions, and guidelines for the officials, applaud the humanity that seems to have presided over their drafting. Alom wordt den Europeaan, met gezag in de binnenlanden bekleed, als een zyner duurste verplichtingen op 't hart gedrukt, de bevolking te beschermen tegen haar eigen onderworpenheid en de hebzucht der Hoofden. everywhere|is being|the|European|with|authority|in|the|interior regions|endowed|as|a|of his|dearest|obligations|on|the|heart|pressed|the|population|to|protect|against|its|own|subjugation|and|the|greed|of the|Chiefs Every European, endowed with authority in the interior, is urged as one of his dearest obligations to protect the population from its own subjugation and the greed of the Chiefs. En, als ware het niet genoeg, deze verplichting voorteschryven in 't algemeen , er wordt nog van de adsistent-residenten , by de aanvaarding van 't bestuur eener afdeeling, een afzonderlyke eed gevorderd, dat zy deze vaderlyke zorg voor de bevolking zullen beschouwen als een eersten plicht. and|if|were|it|not|enough|this|obligation|to continue writing|in|the|general|there|is being|still|from|the|||upon|the|acceptance|of|the|administration|of a|department|a|separate|oath|required|that|they|this|paternal|care|for|the|population|will|consider|as|a|first|duty And, as if it were not enough to generally impose this obligation, a separate oath is also required from the assistant-residents, upon taking over the administration of a department, that they will regard this paternal care for the population as a primary duty. Dit is voorzeker een schoone roeping. this|is|certainly|a|beautiful|calling This is certainly a noble calling. Rechtvaardigheid voortestaan, den geringe te beschermen tegen den machtige, den zwakke te beschutten tegen de overmacht van den sterke, het ooilam van den arme terug te vorderen uit de stallen des vorstelyken roovers … zie, 't is om 't hart te doen gloeien van genot, by 't denkbeeld dat men geroepen is tot iets zóó schoons! justice||the|humble|to|protect|against|the|powerful|the|weak|to|shelter|against|the|overwhelming force|of|the|strong|the|lamb|of|the|poor|back|to|reclaim|from|the|stalls|of the|royal||see|it|is|to|the|heart|to|to make|glow|of|pleasure|at|the|thought|that|one|called|is|to|something|so|beautiful To uphold justice, to protect the weak against the powerful, to shield the vulnerable from the overwhelming strength of the strong, to reclaim the lamb of the poor from the stables of the royal robber... behold, it is enough to make the heart glow with pleasure at the thought that one is called to something so beautiful! En wie in de javasche binnenlanden soms ontevreden moge zyn met standplaats of belooning, hy sla het oog op den verheven plicht die op hem rust, op 't heerlyk genoegen dat de vervulling van zulk een plicht met zich brengt, en hy zal geen andere belooning begeeren. And whoever in the Javanese interior may sometimes be dissatisfied with their position or reward, they should focus on the elevated duty that rests upon them, on the delightful satisfaction that fulfilling such a duty brings, and they will desire no other reward. Maar … gemakkelyk is deze plicht niet. But... this duty is not easy. Vooreerst hebbe men juist te beoordeelen, waar het gebruik heeft opgehouden om voor misbruik plaats te maken? First of all, one must accurately assess where the use has ceased to make way for abuse? En … waar het misbruik bestaat , waar inderdaad roof of willekeur gepleegd is , zyn veelal de slachtoffers zelf hieraan medeplichtig, hetzy uit te ver gedreven onderwerping, hetzy uit vrees, hetzy uit wantrouwen op den wil of de macht der persoon die hen beschermen moet. And... where the abuse exists, where indeed robbery or arbitrariness has been committed, the victims themselves are often complicit, whether out of extreme subjugation, whether out of fear, or whether out of distrust in the will or power of the person who is supposed to protect them. Ieder weet dat de europesche beambte elk oogenblik kan geroepen worden tot een andere betrekking, en dat de Regent, de machtige Regent , dáár blyft. everyone|knows|that|the|European|official|every|moment|can|called|be|to|another||position|and|that|the|Regent|the|powerful|Regent|there|stays Everyone knows that the European official can be called to a different position at any moment, and that the Regent, the powerful Regent, stays there. Voorts zyn er zoo véél manieren om zich het eigendom van een arm onnoozel mensch toeteëigenen! furthermore|are|there|so|many|ways|to|oneself|the|property|of|a|poor|naive|person|to appropriate Furthermore, there are so many ways to appropriate the property of a poor innocent person! Als een mantrie [21] hem zegt dat de Regent zyn paard begeert, met dit gevolg dat het begeerde dier weldra plaats heeft gekregen in de stallen van den Regent, bewyst zulks nog volstrekt niet dat deze niet van voornemen was—o, zeker!—daarvoor een hoogen prys te betalen … te-eeniger-tyd. if|a|servant|him|says|that|the|Regent|his|horse|desires|with|this|consequence|that|the|desired|animal|soon|place|has|gotten|in|the|stables|of|the|Regent|proves|this|still|absolutely|not|that|he|not|of|intention|was|oh|certainly|for that|a|high|price|to|to pay||| If a man tells him that the Regent desires his horse, resulting in the coveted animal soon finding a place in the stables of the Regent, this certainly does not prove that he was not intending—oh, certainly!—to pay a high price for it... at some point. Als honderden arbeiden op de velden van een Hoofd, zonder daarvoor betaling te ontvangen, volgt hieruit geenszins dat hy dit liet geschieden ten zynen behoeve. if|hundreds|work|on|the|fields|of|a|chief|without|for that|payment|to|to receive|follows|from this|by no means|that|he|this|let|happen|for|his|benefit If hundreds work in the fields of a Chief without receiving payment for it, this does not imply at all that he allowed this to happen for his own benefit. Had niet zyn bedoeling kunnen zyn, hun den oogst overtelaten uit de menschlievende berekening dat zyn grond beter gelegen was, vruchtbaarder dan de hunne, en dus hun arbeid milder beloonen zou? had|not|his|intention|could|be|their|the|harvest|left over|from|the|humanitarian|calculation|that|his|land|better|located|was|more fertile|than|the|theirs|and|thus|their|labor|milder|reward|would Could it not have been his intention to leave them the harvest out of a humanitarian calculation that his land was better situated, more fertile than theirs, and thus would reward their labor more generously?

Neen, neen, gemakkelyk is die plicht niet! no|no|easy|is|that|duty|not No, no, that duty is not easy! Dit blykt reeds hieruit, dat de neiging der inlandsche Hoofden om de grens van 't geoorloofd beschikken over arbeid en eigendom hunner onderhoorigen te overschryden, overal volmondig erkend wordt … dat alle adsistent-residenten den eed doen die misdadige hebbelykheid te-keer te gaan, en … dat toch slechts zeer zelden een Regent wordt aangeklaagd wegens willekeur of misbruik van gezag. this|appears|already|from this|that|the|tendency|of the|indigenous|chiefs|to|the|border|of|the|permissible|disposing|over|labor|and|property|of their|subjects|to|cross|everywhere|wholeheartedly|recognized|is|that|all|||the|oath|take|that|criminal|behavior|to|||go|and|that|still|only|very|rarely|a|regent|is|accused|for|arbitrariness|or|abuse|of|authority This already shows that the tendency of the local chiefs to exceed the limits of permissible control over the labor and property of their subjects is openly recognized everywhere... that all assistant residents take an oath to combat that criminal behavior, and... that very rarely is a Regent accused of arbitrariness or abuse of power. Er schynt dus wel een byna-onoverkomelyke moeielykheid te bestaan, om gevolg te geven aan den eed: " de inlandsche bevolking te beschermen tegen uitzuiging, en knevelary ." there|seems|therefore|indeed|a|||difficulty|to|exist|to|consequence|to|give|to|the|oath|the|indigenous|population|to|protect|against|exploitation|and|slavery There seems to be an almost insurmountable difficulty in fulfilling the oath: "to protect the local population from exploitation and slavery." 10. 10. Pandeglang en Lebak . Pandeglang|and|Lebak Pandeglang and Lebak. Hier voor 't eerst had ik 't genoegen een paar namen voluit te schryven, die in vorige uitgaven met puntjes verminkt waren. here|for|the|first|I had|I|the|pleasure|a|few|names|in full|to|write|that|in|previous|editions|with|dots|mutilated|were Here for the first time I had the pleasure of writing out a few names in full, which in previous editions had been mutilated with dots. Tot op dit oogenblik toe kende een zeer groot getal lezers den naam niet van de provincie waar de in Havelaar behandelde voorvallen plaats grepen. until|on|this|moment|so far|I knew|a|very|large|number|readers|the|name|not|of|the|province|where|the|in|Havelaar|dealt with|events|place|took Up to this moment, a very large number of readers did not know the name of the province where the events discussed in Havelaar took place. Men moest zich vergenoegen met den klank Leb . one|had to|oneself|to be content|with|the|sound|Leb One had to be content with the sound Leb. En dat zoo'n storende terughouding nadeelig gewerkt heeft, zoowel op het schilderachtige der voorstelling als op 't betrouwbare van m'n beweringen, spreekt vanzelf. and|that|such a|disturbing|restraint|detrimental|worked|has|both|on|the|picturesque|of the|representation|as|on|the|reliable|of|my|assertions|speaks|for itself And that such a disturbing restraint has had a negative effect, both on the picturesque nature of the presentation and on the reliability of my claims, goes without saying. Dit was dan ook 't doel van dat verraderlyk kastreeren. this|was|then|also|the|goal|of|that|treacherous|castration This was also the goal of that treacherous castration. Men zie hierover de zoo-even aangehaalde Noot op Idee 289. one|see|about this|the|||quoted|note|on|idea One should see the recently mentioned Note on Idea 289 for this. De Engelschman Wallace—die nota bene de engelsche vertaling van den Havelaar niet onder de oogen gehad heeft, want dáárin staan namen en datums voluit gedrukt—ontzegt aan m'n werk alle waarde omdat ik geen plaatsen en dagteekeningen opgeef . the|Englishman|Wallace|who|note|well|the|English|translation|of|the|Havelaar|not|under|the|eyes|had|has|because|therein|are|names|and|dates|fully|printed|denies|to|my|work|all|value|because|I|no|places|and|dates|provide The Englishman Wallace—who incidentally has not seen the English translation of the Havelaar, because there names and dates are printed in full—denies all value to my work because I do not provide places and dates. Men heeft my verzekerd—of 't waar is, weet ik niet—dat de heer Van Lennep m'n handschrift ten-geschenke heeft gegeven aan de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. they|have|me|assured|if|it|true|is|know|I|not|that|the|Mr|Van|Lennep|my|handwriting|||has|given|to|the|Society|of|Dutch|Literature|in|Leiden I have been assured—whether it is true, I do not know—that Mr. Van Lennep has given my handwriting as a gift to the Society of Dutch Literature in Leiden. Indien ik hierin wèl geïnformeerd ben, zou dat Genootschap in de gelegenheid zyn te onderzoeken of 't myn schuld is, dat in vorige uitgaven de namen van plaatsen en personen of de dagteekeningen met lafhartige puntjes gespeld zyn? if|I|in this|well|informed|am|would|that|Society|in|the|position|be|to|investigate|if|it|my|fault|is|that|in|previous|editions|the|names|of|places|and|persons|or|the|dates|with|cowardly|dots|spelled|are If I have been correctly informed, that Society would be in a position to investigate whether it is my fault that in previous editions the names of places and people or the dates have been spelled with cowardly dots? 11. 11. Groote weg over Java . big|road|across|Java Main road across Java. Deze weg loopt van Anjer , aan straat Soenda gelegen en dus een der westelykste punten, tot aan Banjoewangie , dat aan 't Zuidoostelyk uiteinde des lands, tegenover Bali ligt, en is 270 uur gaans lang. this|road|runs|from|Anjer|at|street|Soenda|located|and|thus|one|of the|westernmost|points|to|at|Banjoewangie|that|at|the|southeastern|end|of the|country|opposite|Bali|lies|and|is|hours|walking|long This road runs from Anjer, located on Soenda street and thus one of the westernmost points, to Banjoewangie, which is at the southeastern tip of the country, opposite Bali, and is 270 hours of walking long. Het aanleggen daarvan was een reuzenwerk, en kon dan ook slechts ten-einde worden gebracht door 'n man als Daendels die aan groote wilskracht, verregaande minachting voor byzondere belangen paarde. the|construction|of it|was|a|monumental task|and|could|then|also|only|||be|brought|by|a|man|like|Daendels|who|with|great|willpower|far-reaching|contempt|for|particular|interests|paired The construction of it was a monumental task, and could only be accomplished by a man like Daendels who combined great willpower with a profound disregard for special interests. De blyken die van z'n ruwheid worden verteld, loopen in 't ongelooflyke. the|examples|that|of|his|roughness|are|told|run|in|the|unbelievable The accounts of his roughness are incredible. Toch zyn er in zekere gevallen menschen van die soort noodig. yet|are|there|in|certain|cases|people|of|that|kind|necessary Yet, in certain cases, people of that kind are necessary. Ik beweer dat er ook thans behoefte is aan personen die moed en kracht hebben om op eigen verantwoordelykheid te breken met den sleur. I|assert|that|there|also|currently|need|is|for|people|who|courage|and|strength|have|to|on|own|responsibility|to|break|with|the|monotony I assert that there is still a need for individuals who have the courage and strength to break with the routine on their own responsibility. Waarlyk, er zyn heden-ten-dage in ons Indie dingen te verrichten, waarby die postweg kinderspel is! truly|there|are||||in|our|Indies|things|to|accomplish|whereby|that|postal route|child's play| Indeed, there are things to be accomplished in our Indies today that make that postal route seem like child's play! Of de Daendels die daartoe verwacht en gewenscht wordt, zou kunnen volstaan met de eigenschappen die 'n zeventig jaar geleden aan de eischen beantwoordden, blyft te betwyfelen. whether|the|Daendels|who|for that|expected|and|desired|is|would|could|suffice|with|the|qualities|that|a|seventy|years|ago|to|the|requirements|met|remains|to|doubt Whether the Daendels, who is expected and desired for this, could suffice with the qualities that met the requirements seventy years ago remains to be doubted. Ik spreek in den tekst van "bezwaren die z'n tegenstanders in 't Moederland hem in den weg legden." I|speak|in|the|text|of|objections|that|his|opponents|in|the|homeland|him|in|the|way|laid I speak in the text of "objections that his opponents in the Motherland placed in his way." Wat is in ònzen tyd het lot van iemand die in Indiën iets verbeteren wil? what|is|in|our|time|the|fate|of|someone|who|in|India|something|to improve|wants What is the fate of someone who wants to improve something in India in our time? Hoe zwaar Daendels taak ook moge geweest zyn, hy had niet te worstelen met 'n wysneuzige Tweede Kamer en de ministerschappen die uit zoo'n Kamerregeering voortvloeien. how|heavy|Daendels|task|also|may|been|be|he|had|not|to|to struggle|with|a|meddlesome|Second|Chamber|and|the|ministerships|that|from|such a|Chamber government|flow from No matter how heavy Daendels' task may have been, he did not have to struggle with a meddlesome Second Chamber and the ministerial positions that arise from such a parliamentary government. Wat overigens onzen "Maarschalk" aangaat— maréchal de Hollande , namelyk, want na de inlyving werd-i teruggezet tot generaal—ook ten zynen opzichte is het te betreuren dat wy Hollanders zoo schraal voorzien zyn van Mémoire -litteratuur, een fout die onze Geschiedenis dor maakt, en slechts begrypelyk voor de zoodanigen die, geen oordeel genoeg hebbende tot niet-begrypen, volkomen tevreden zyn met ongerymdheid. what|furthermore|our|Marshal|concerns|marshal|of|Holland|namely|because|after|the|annexation|||reduced|to|general|also|to|his|regard|is|it|to|to regret|that|we|Dutch|so|meager|provided|are|with|memoir|literature|a|mistake|that|our|history|dry|makes|and|only|understandable|for|those|such|who|no|judgment|enough|having|to|||completely|satisfied|are|with|inconsistency As for our "Marshal"—maréchal de Hollande, namely, for after the annexation he was reverted to general—regarding him it is also regrettable that we Dutch are so poorly provided with Memoir literature, a flaw that makes our History dry, and is only understandable for those who, lacking enough judgment to not understand, are completely satisfied with absurdity. De levensloop van Daendels was 'n drama . the|life course|of|Daendels|was|a|drama The life of Daendels was a drama. Dit is optemaken uit het weinige dat officieel van hem bekend is, en uit de vele vertellingen die in de Chinesche kerk [98] omtrent hem in omloop zyn. this|is|to piece together|from|the|little|that|officially|of|him|known|is|and|from|the|many|stories|that|in|the|Chinese|church|about|him|in|circulation|are This is pieced together from the little that is officially known about him, and from the many stories that circulate in the Chinese church about him. Een goedgeschreven levensgeschiedenis van dien man zou licht werpen op 'n belangryk tydvak onzer historie van den patriottentyd af tot de restauratie toe. a|well-written|biography|of|that|man|would|light|cast|on|a|important|period|of our|history|from|the|patriot period|from|to|the|restoration|until A well-written biography of that man would shed light on an important period of our history from the time of the patriots to the restoration. Op z'n armzalig knoeien by gelegenheid der inlyving van ons landje, wees ik reeds in m'n Idee 515. on|his|miserable|messing around|at|occasion|of the|annexation|of|our|little country|was|I|already|in|my|Idea I already pointed out in my Idea 515 his miserable meddling at the occasion of the annexation of our little country. Wie by 't lezen van die bydrage in 't oog houdt dat onze "Maarschalk van Holland" een gewezen patriot was—en een van de vurigsten!—zou verbaasd staan over 's mans verregaande karakterloosheid, indien niet zyn verbazing uitgeput ware door 't letten op de algemeenheid van die kwaal. whoever|at|the|reading|of|that|contribution|in|the|eye|keeps|that|our|Marshal|of|Holland|a|former|patriot|was|and|one|of|the|most fervent|would|surprised|stand|about|of the|man's|far-reaching|characterlessness|if|not|his|amazement|exhausted|were|by|the|paying attention|to|the|generality|of|that|flaw Anyone reading that contribution who keeps in mind that our "Marshal of Holland" was a former patriot—and one of the most fervent!—would be astonished by the man's extreme lack of character, if not for the fact that his astonishment would be exhausted by noting the prevalence of that flaw. Ook in 't zeer belangryk werk van den heer Van Lennep ( het leven van Mr. C.v.L. also|in|the|very|important|work|of|the|Mr|of|Lennep|the|life|of|Mr||| Also in the very important work of Mr. Van Lennep (the life of Mr. C.v.L. en Mr. D.J.v.L. and Mr. D.J.v.L. (*)) vindt men kostbare maar bedroevende bydragen tot deze waarheid. (*)) one finds valuable but sad contributions to this truth. Wie de Geschiedenis grondiger bestudeert dan uit officieel-goedgekeurde schoolboekjes mogelyk is, zal erkennen dat men zeer zelden in de rei der personen die zy ons te aanschouwen geeft, een karakter aantreft. Anyone who studies History more thoroughly than is possible from officially approved textbooks will recognize that one very rarely encounters a character among the series of people it presents to us.

Toch blyft het de vraag of men Daendels goed zou beoordeelen, indien men alleen achtsloeg op z'n lamlendig gedrag in de maand Februari 1811. yet|remains|the|the|question|if|one|Daendels|well|would|judge|if|one|only|paid attention|to|his|lazy|behavior|in|the|month|February Yet the question remains whether one would judge Daendels well if one only considered his lethargic behavior in February 1811. Het wantrouwen waarmee eenige jaren later Willem I hem onderscheidde, schynt aantetoonen dat men hem tot iets buitengewoons in-staat achtte. the|distrust|with which|some|years|later|Willem|I|him|distinguished|seems|to show|that|one|him|to|something|extraordinary|||considered The distrust with which Willem I distinguished him a few years later seems to indicate that people considered him capable of something extraordinary. Z'n benoeming tot gouverneur der Bezittingen op de Goudkust—die heele bezitting stond in belangrykheid beneden menige kontroleursafdeeling op Java!—die benoeming was 'n soort van gevangenschap. his|appointment|to|governor|of the|possessions|on|the|Gold Coast|that|entire|possession|stood|in|importance|below|many|controller division|on|Java|that|appointment|was|a|kind|of|imprisonment His appointment as governor of the possessions on the Gold Coast—this entire possession was of lesser importance than many controller departments in Java!—that appointment was a kind of imprisonment. Ik weet van goederhand dat hyzelf de zaak dan ook als zoodanig beschouwde. I|know|from|reliable source|that|he himself|the|matter|then|also|as|such|considered I know from reliable sources that he himself regarded the matter as such. By gelegenheid zal ik eenige staaltjes meedeelen van z'n inborst. by|occasion|will|I|some|samples|share|of|his|character On occasion, I will share some samples of his character. Al verdient hy geen plaats onder beroemde mannen, een vreemde verschyning was-i zéker. although|deserves|he|no|place|among|famous|men|a|strange|appearance|||certainly Although he does not deserve a place among famous men, he was certainly a strange appearance. Dit is al iets in onzen tyd van jammerlyk ordinarisme! this|is|already|something|in|our|time|of|sadly|ordinariness This is already something in our time of lamentable ordinariness!

(*)Ziedáár Mémoires ! there are|Memoirs (*)There you have Memoirs! Toch blyft het by de onmiskenbare waarde van dat werk te betreuren dat de schryver gemeend heeft … hoe zal ik me uitdrukken? yet|remains|it||the|undeniable|value|of|that|work|to|regret|that|the|writer|thought|has|how|will|I|myself|express Still, it remains to be regretted that the writer has thought ... how shall I express myself? Godbewaarme dat ik schandaal zou aanpryzen, maar de menschkundige lezer voelt by 't volgen van de biografien der beide van Lennepen, dat er hier-en-daar iets moet overgeslagen zyn. God forbid|that|I|scandal|would|praise|but|the|humanistic|reader|feels|when|the|following|of|the|biographies|of the|both|of|Lennep|that|there||||something|must|skipped|be God forbid that I would praise scandal, but the humanistic reader feels when following the biographies of both van Lennep brothers, that here and there something must have been omitted. Hoe dankbaar ook voor de kostbare bydragen tot de kennis der zeden van dien tyd, wordt toch het oog vermoeid van de vlekkeloosheid der twee brave Hendrikken waaraan de auteur 't aanzyn dankt. how|grateful|also|for|the|precious|contributions|to|the|knowledge|of the|customs|of|that|time|becomes|still|the|eye|tired|of|the|flawlessness|of the|two|brave|Hendriks|to whom|the|author|it|reputation|owes However grateful for the valuable contributions to the knowledge of the morals of that time, the eye still becomes weary of the flawlessness of the two brave Hendriks to whom the author owes his perspective. Het gekste is dat Jakob van Lennep zelf noch "brave Hendrik" was, noch lust had er voor doortegaan. the|strangest|is|that|Jakob|of|Lennep|himself|neither|brave|Hendrik|was|nor|desire|had|it|to|continue The strangest thing is that Jakob van Lennep himself was neither "brave Hendrik" nor had any desire to continue in that vein. Ik gis dus dat de gapingen waarop ik doel, voldoen moesten aan den smaak en de eischen van zeker soort van Publiek, aan welke invloed Mr. Jakob V.L. I|guess|so|that|the|gaps|on which|I|aim|must satisfy|had to|to|the|taste|and|the|demands|of|certain|kind|of|public|to|which|influence|Mr|Jakob|| I therefore guess that the gaps I am referring to had to meet the taste and requirements of a certain type of audience, to which Mr. Jakob V.L. zich—jammer genoeg!—nooit wist te onttrekken. himself|unfortunate|enough|never|knew|to|escape unfortunately!—never managed to escape. Juist 'n menschenvrees van zóódanigen aard belette hem de Havelaarszaak dóórtezetten zooals aanvankelyk inderdaad z'n plan was. just|a|fear of people|of|such|nature|prevented|him|the|Havelaars case|to continue|as|initially|indeed|his|plan|was Indeed, a fear of people of such a nature prevented him from pursuing the Havelaars case as was initially his plan. 12. 12. Radhen Adhipatti Karta Natta Negara . Radhen|Adhipatti|Karta|Natta|Negara Radhen Adhipatti Karta Natta Negara. De drie laatste woorden zyn de naam , de twee eersten drukken den titel uit. the|three|last|words|are|the|name|the|two|first|express|the|title|out The last three words are the name, the first two express the title. Het spreekt vanzelf dat de juiste vertaling van zoodanigen titel moeielyk is. it|speaks|for itself|that|the|correct|translation|of|such|title|difficult|is It goes without saying that the correct translation of such a title is difficult. Toch heeft het de oude Valentyn in z'n werken over Oost-Indie beproefd. yet|has|it|the|old|Valentyn|in|his|works|about|||tried Nevertheless, the old Valentyn has attempted it in his works on the East Indies. Hy spreekt van "hertogen" en "graven." he|speaks|of|dukes|and|counts He speaks of "dukes" and "counts." Hierin ligt voor iemand die de Inlandsche Hoofden kent, iets zonderlings. in this|lies|for|someone|who|the|indigenous|chiefs|knows|something|peculiar In this, there is something peculiar for someone who knows the Indigenous Chiefs. Na de velerlei titels van meer of min schynbaar-onafhankelyke Vorsten is die van Pangérang de hoogste. after|the|various|titles|of|more|or|less|||princes|is|that|of|Pangérang|the|highest After the various titles of more or less seemingly independent Princes, that of Pangérang is the highest. Zoo'n Pangérang zou men met eenigen kans op juistheid, Prins kunnen noemen, omdat deze rang ontleend is aan verwantschap met een der regeerende huizen van Solo (Soerakarta) en Djokja (Djokjakarta) schoon hierop, naar ik meen, uitzonderingen bestaan, waarmee we nu niet te maken hebben. such a|Pangérang|would|one|with|some|chance|on|accuracy|prince|can|call|because|this|rank|derived|is|to|kinship|with|one|of the|ruling|houses|of|Solo|Soerakarta|and|Djokjakarta||although|on this|according to|I|think|exceptions|exist|with which|we|now|not|to|have|have Such a Pangérang could be called a Prince with some chance of accuracy, because this rank is derived from kinship with one of the ruling houses of Solo (Surakarta) and Djokja (Yogyakarta), although there are, as I believe, exceptions to this, which we are not dealing with now. De naastvolgende titel is die van Adhipatti , of voluit: Radhen Adhipatti . the|next|title|is|that|of|Adhipatti|or|fully|Radhen|Adhipatti The next title is that of Adhipatti, or fully: Radhen Adhipatti. Radhen alleen duidt 'n rang van lager orde aan, doch die nog vry hoog boven 't gemeen staat. Radhen|alone|indicates|a|rank|of|lower|order|indicates|but|that|still|quite|high|above|the|common|stands Radhen alone indicates a rank of lower order, yet still stands quite high above the common. Iets lager dan Adhipatti staan de Tommongongs . somewhat|lower|than|Adhipatti|stand|the|Tommongongs Slightly lower than Adhipatti are the Tommongongs.

De adel speelt in de javasche huishouding een groote rol. the|nobility|plays|in|the|Javanese|household|a|large|role The nobility plays a significant role in Javanese society. Het Gouvernement heeft zich 't recht aangematigd adelyke titels toetekennen, iets dat eigenlyk met het grondbegrip van onderscheiding door geboorte in stryd is. the|government|has|itself|the|right|assumed|noble|titles|to grant|something|that|actually|with|the|fundamental concept|of|distinction|by|birth|in|conflict|is The Government has arrogated to itself the right to confer noble titles, something that is actually in conflict with the fundamental concept of distinction by birth. Ook in Europa evenwel zien wy 'tzelfde verschynsel. also|in|Europe|however|we see|we|the same|phenomenon However, we see the same phenomenon in Europe. Stipt genomen kan een Regeering iemand toestaan zekeren titel te voeren, de voorrechten te genieten die aan zekeren stand verbonden zyn. strictly|taken|can|a|government|someone|to allow|certain|title|to|to bear|the|privileges|to|to enjoy|that|to|certain|status|connected|are Strictly speaking, a Government can allow someone to bear a certain title, enjoying the privileges associated with a certain rank. maar geen macht ter-wereld kan bewerken dat iemand wiens voorouders onbekend waren, op-eenmaal de afstammeling wordt van een geslacht dat reeds eeuwen geleden in aanzien was. but|no|power|||can|to make|that|someone|whose|ancestors|unknown|were|||the|descendant|becomes|of|a|lineage|that|already|centuries|ago|in|esteem|was But no power in the world can make it so that someone whose ancestors were unknown suddenly becomes the descendant of a lineage that was already esteemed centuries ago. Wat Java aangaat, de gebeneficieerden berusten vry geduldig in 't hun toegeworpen voordeel. what|Java|concerns|the|beneficiaries|rest|very|patiently|in|the|their|thrown|advantage As far as Java is concerned, the beneficiaries remain quite patiently in the advantage thrown at them. Men beweert echter dat er onder de minder gunstig bedeelden—en misschien ook onder de Bevolking, die voor echte stamregisters religieuzen eerbied heeft—plan bestaat om de diplomen welke de oude O.I. one|claims|however|that|there|among|the|less|favorable|endowed|and|perhaps|also|among|the|population|that|for|real|clan registers|religious|respect|has|plan|exists|to|the|diplomas|which|the|old|| However, it is claimed that among the less fortunate— and perhaps also among the population that has real respect for religious registers—there is a plan to review the diplomas issued by the old Dutch East India Company and those granted by the Buitenzorg Secretariat at the first opportunity. Kompagnie uitreikte, en die welke door de Buitenzorgsche Sekretarie verleend werden, by de eerste gelegenheid te herzien. There are few or no noble families in Java—excluding the ruling princes of Solo and Djokja—whose titles and official position would not provide material for controversy and resistance. Er zyn weinig of geen adelyke geslachten op Java—de regeerende vorsten van Solo en Djokja niet uitgezonderd —welker titels en officieele pozitie geen stof leveren zouden tot kontroverse en verzet. There are few or no noble families in Java—excluding the ruling princes of Solo and Djokja—whose titles and official position would not provide material for controversy and resistance. Dit wacht maar op 't breken van een der mazen van 't net waaronder de geheele javaansche huishouding gevangen ligt. this|waits|but|for|the|breaking|of|one|of the|meshes|of|the|net|under which|the|entire|Javanese|household|captured|lies This waits for the breaking of one of the meshes of the net under which the entire Javanese household is trapped. 13. 13. Mechanismus van 't Bestuur . mechanism|of|the|governance Mechanism of the Administration. Jonge lieden die den Havelaar voor eerst lezen in deze uitgaaf, kunnen zich geen denkbeeld maken, hoe volstrekt noodig in 1860 de schets was van de inrichting onzer heerschappy in Indie, die in de volgende bladzyden van den tekst gegeven wordt. young|people|who|the|Havelaar|for|first|read|in|this|edition|can|themselves|no|idea|make|how|absolutely|necessary|in|the|sketch|was|of|the|organization|of our|rule|in|Indies|which|in|the|following|pages|of|the|text|given|is Young people who read the Havelaar for the first time in this edition cannot imagine how absolutely necessary the outline of our rule in the Indies was in 1860, which is provided in the following pages of the text. En meer nog: op de hoofdplaatsen in Indie zelf was, kort geleden nog, 't mechanisme van ons Bestuur een gesloten boek. and|more|still|at|the|main places|in|Indies|itself|was|short|ago|still|the|mechanism|of|our|administration|a|closed|book And more: in the main places in India itself, until recently, the mechanism of our Administration was a closed book. Van deze onkunde zou ik vreemdklinkende voorbeelden kunnen aanhalen. of|this|ignorance|would|I|foreign-sounding|examples|could|cite I could cite foreign-sounding examples of this ignorance. Tot juist begrip evenwel van de zeer kunstige—en toch eenvoudige!—wyze waarop 't machtig Insulinde door een zwakke natie onder de knie wordt gehouden, verwys ik naar m'n beide brochures over Vryen arbeid . to|correct|understanding|however|of|the|very|artful|and|yet|simple|way|in which|the|powerful|Insulinde|by|a|weak|nation|under|the|knee|is|held|I refer|I|to|my|both|brochures|on|Free|labor However, for a proper understanding of the very artful—and yet simple!—way in which the powerful Insulinde is kept under control by a weak nation, I refer to my two brochures on Free labor. (*) De fout der Nederlanders is dat ze aan 't vreemde in onze verhoudingen daarginds zoo gewoon zyn geraakt, dat ze er niets byzonders meer in zien, en meenen dat alles vanzelf zoo blyven zal. the|mistake|of the|Dutch|is|that|they|to|the|foreign|in|our|relations|over there|so|accustomed|are|become|that|they|there|nothing|special|more|in|see|and|believe|that|everything|automatically|so|will remain|will (*) The mistake of the Dutch is that they have become so accustomed to the foreign in our relations over there that they no longer see anything special in it, and believe that everything will remain as it is. (*)(Vooral naar de tweede: Nog eens Vrye-arbeid , Delft by J. Waltman Jr.) (*)(Especially regarding the second: Again Free Labor, Delft by J. Waltman Jr.)

Wat overigens de inrichting van het Binnenl. As for the organization of the Interior. Bestuur aangaat, mag ik niet onvermeld laten dat sedert eenige jaren de Residenten als Voorzitters van den Landraad vervangen zyn door z.g.n. I must not fail to mention that for some years now the Residents have been replaced as Chairmen of the Land Council by so-called. rechterlyke ambtenaren . judicial officials. Deze splitsing van gezag—ook vooral noodlottig uit 'n politiek oogpunt—draagt ruimschoots het hare by tot den ellendigen toestand waarin 't Inlandsch Rechtswezen op Java verkeert. this|splitting|of|authority|also|especially|disastrous|from|a|political|perspective|contributes|ample|the|hers||to|the|miserable|state|in which|the|indigenous|legal system|on|Java|is This division of authority—also particularly disastrous from a political point of view—contributes significantly to the miserable state in which the indigenous legal system in Java finds itself. Veiligheid van personen en goederen heeft sedert dien baarschen maatregel schrikbarend afgenomen. safety|of|persons|and|goods|has|since|that|barbaric|measure|alarmingly|decreased The safety of persons and property has frighteningly decreased since that drastic measure. Het Ketjoe -wezen neemt by den dag in omvang toe. the|Ketchou|phenomenon|takes|by|the|day|in|size|increases The Ketjoe phenomenon is increasing in scope day by day.

14. 14. Nederlandsch Indie . Dutch|Indies Dutch India. Sommigen rekenen de eilandengroep die misschien eenmaal Nieuw-Holland aan de vaste kust van Indie verbond, mèt dit laatste tot Australie . some|count|the|island group|that|perhaps|once|||to|the|mainland|coast|of|Indies|connected|with|this|last|to|Australia Some include the island group that perhaps once connected New Holland to the mainland of India, along with the latter to Australia. Anderen spreken van Polynesie en Melanesie . others|speak|of|Polynesia|and|Melanesia Others speak of Polynesia and Melanesia. Elders weer lezen wy van Oceanie . elsewhere|again|read|we|of|Oceania Elsewhere we read about Oceania. In al deze gevallen staat het aan ieders willekeur om de toepassing van zulke benamingen al dan niet uittestrekken tot de Gezelschaps -en Markiezen -eilanden. in|all|these|cases|stands|it|to|everyone's|discretion|to|the|application|of|such|names|whether|then|not|to extend|to|the|Company|and|Marquises|islands In all these cases, it is up to everyone's discretion whether to extend the application of such names to the Society and Marquesas Islands. Maar die verdeelingen zyn en blyven konventionneel. but|those|divisions|are|and|remain|conventional But those divisions are and remain conventional. Van meer gewicht is de vraag of onze bezittingen in die streken Nederlandsch zyn? of|more|weight|is|the|question|whether|our|possessions|in|those|regions|Dutch|are Of greater importance is the question of whether our possessions in those regions are Dutch? In politieken zin, ja. in|political|sense|yes In a political sense, yes. In socialen zin echter even weinig als in geografische beteekenis. in|social|sense|however|just|little|as|in|geographical|meaning In social terms, however, as little as in geographical significance. Niets is minder nederlandsch dan de bodem, 't klimaat, de fauna , de flora , van al die eilanden. nothing|is|less|Dutch|than|the|soil|the|climate|the|fauna|the|flora|of|all|those|islands Nothing is less Dutch than the soil, the climate, the fauna, the flora, of all those islands. Niets ook is minder nederlandsch dan de geschiedenis der bewoners, dan hun traditien, hun godsdienst, hun begrippen, hun karakter, hun zeden en … hun belangen. nothing|also|is|less|Dutch|than|the|history|of the|inhabitants|than|their|traditions|their|religion|their|concepts|their|character|their|morals|and|their|interests Nothing is less Dutch than the history of the inhabitants, than their traditions, their religion, their concepts, their character, their customs, and... their interests. Ook zonder de minste politieke nevengedachte stuitte my altyd een kwalifikatie die zulke onjuiste denkbeelden in 't leven roept, en daaraan heeft men de invoering te danken van 't woord Insulinde, waarmee de lezer nu wel eenigszins gemeenzamer wezen zal dan Droogstoppel bleek te zyn, toen hy die benaming voor 't eerst ontmoette in Sjaalmans pak. also|without|the|slightest|political|ulterior motive|I encountered|my|always|a|qualification|that|such|incorrect|ideas|in|the|life|it evokes|and|to that|has|one|the|introduction|to|owe|of|the|word|Insulinde|with which|the|reader|now|indeed|somewhat|more familiar|will be|will|than|Droogstoppel|he seemed|to|be|when|he|that|designation|for|the|first|he encountered|in|Sjaalman|package Even without the slightest political ulterior motive, I was always struck by a qualification that evokes such incorrect ideas, and to that we owe the introduction of the word Insulinde, with which the reader will now be somewhat more familiar than Droogstoppel seemed to be when he first encountered that term in Sjaalman's package. (blz. page (p. 33) (zie de alinea die begint met: "Over een konstitutie …", M.D.) see|the|paragraph|that|starts|with|about|a|constitution|| 33) (see the paragraph that begins with: "About a constitution …", M.D.) 15. 15. Sawah's, gagah's, tipar's . sawahs|gagahs|tipars Sawah's, gagah's, tipar's . Rystvelden, onderscheiden naar ligging en wyze van bewerking, vooral met het oog op de mogelykheid om ze al of niet van water te voorzien. rice fields|distinguished|by|location|and|manner|of|cultivation|especially|with|the|eye|on|the|possibility|to|them|either|or|not|of|water|to|supply Rice fields, distinguished by location and method of cultivation, especially with regard to the possibility of supplying them with water or not.

16. 16. Padie . paddy Paddy. Ryst in den bolster. rice|in|the|husk Rice in the husk.

17. 17. Dessah . Dessah Dessah. Dorp. Village Village. Elders: negrie . Elsewhere|black Elsewhere: negrie. Ook: kampong . also|kampong Also: kampong.

18. 18. Kultuur-emolumenten . |emoluments Cultural emoluments. Deze zyn, wat de europesche ambtenaren aangaat, afgeschaft. these|are|what|the|European|officials|concerns|abolished These have been abolished, as far as the European officials are concerned. 't Spreekt vanzelf dat ik, die op de noodlottige werking van deze perspompmekaniek gewezen had, niet genoemd werd by de beraadslagingen over dat onderwerp. it|speaks|for itself|that|I|who|on|the|fateful|effect|of|this|press pump mechanism|pointed|had|not|mentioned|was|in|the|deliberations|about|that|subject It goes without saying that I, who had pointed out the disastrous effect of this pump mechanism, was not mentioned in the discussions on that subject. Of de maatregel overigens de bedoelde verlichting voor den Javaan ten-gevolge heeft, valt te betwyfelen, daar men verzuimd heeft de vaste inkomsten der europesche ambtenaren in de binnenlanden te verhoogen. whether|the|measure|furthermore|the|intended|relief|for|the|Javanese|||has|it falls|to|doubt|because|one|neglected|has|the|fixed|incomes|of the|European|officials|in|the|interior regions|to|increase Whether the measure will actually provide the intended relief for the Javanese is questionable, as they have neglected to increase the fixed incomes of the European officials in the interior. Ze zyn en blyven genoodzaakt diensten en leveringen van den Javaan te vorderen, die nergens beschreven staan. they|are|and|remain|compelled|services|and|deliveries|from|the|Javanese|to|demand|which|nowhere|described|are They are and remain forced to demand services and supplies from the Javanese that are nowhere documented.

19. 19. Geheele distrikten uitgestorven van honger . whole|districts|extinct|from|hunger Entire districts extinct from hunger. Waarschynlyk doelde ik hier op den hongersnood die 't Regentschap Demak en Grobogan ontvolkte. probably|I meant|I|here|on|the|famine|that|the|regency|Demak|and|Grobogan|depopulated I was probably referring here to the famine that depopulated the Regency of Demak and Grobogan. Na '60 evenwel—en thans vooral niet minder dan vroeger—zyn de berichten omtrent dergelyke kalamiteiten zoo menigvuldig, dat het de moeite niet loont daarvan geregelde opgave te doen. after|however|and|now|especially|not|less|than|before|are|the|reports|about|such|calamities|so|numerous|that|it|the|effort|not|worth|of that|regular|account|to|do Since '60, however—and especially now no less than before—the reports about such calamities are so numerous that it is not worth the effort to provide a regular account of them. De bewering dat er op Java telkens hongersnood heerscht, is 'n truism geworden. the|assertion|that|there|on|Java|always|famine|prevails|is|a|truism|become The claim that there is always famine in Java has become a truism. Wat Lebak in 't byzonder aangaat, daar waren ze geregeld-periodisch. what|Lebak|in|the|particular|concerns|there|were|they|| As far as Lebak is concerned, they were regularly periodic. Hierop zal ik terugkomen. on this|will|I|come back I will come back to this.

20. 20. Aloen-aloen. Aloen-aloen. Kraton. kraton Kraton. Kotta Radja . Kotta|Radja Kotta Radja. De aloen-aloen is 'n uitgestrekt voorplein voor de groep gebouwen die de woning van 'n Regent uitmaken. the|||is|a|vast|front square|in front of|the|group|buildings|that|the|residence|of|a|regent|make up The aloen-aloen is an extensive forecourt for the group of buildings that make up the residence of a Regent. Gewoonlyk staan er op zoo'n plein twee statige waringi -boomen, uit welker ouderdom blykt dat niet zy op den aloen-aloen geplant zyn, maar dat de regentswoning in hunne nabyheid, en waarschynlyk juist dáár om die nabyheid, is opgericht. usually|stand|there|on|such a|square|two|stately|waringin||from|whose|age|appears|that|not|they|on|the|||planted|are|but|that|the|regent's residence|in|their|proximity|and|probably|just|there|for|that|proximity|is|established Typically, there are two stately waringin trees standing in such a square, from whose age it appears that they were not planted on the aloen-aloen, but that the regent's residence was established in their vicinity, and probably precisely because of that proximity. Daar ik verzuimd heb op blz. that|I|neglected|have|on|page As I have failed to place a note on page. 63 (twee alinea's ervoor, M.D.) two|paragraphs|before|| 63 (two paragraphs before, M.D.) een noot te plaatsen by 't woord Kratoon—Kraton, Kratoen, Keratoe-an , om 't even—wil ik die fout hier herstellen te-meer omdat ze my aanleiding geeft tot het bespreken van zeker bedrog dat onlangs van officieele zyde weder jegens 't nederlandsche Volk gepleegd is, en nog altyd by sommigen z'n werking doet. a|note|to|place|at|the|word|Kratoon|Kraton|Kratoen|||in order to|the|even|want|I|that|mistake|here|correct|||because|it|to me|reason|gives|to|the|discussion|of|certain|deception|that|recently|from|official|side|again|against|the|Dutch|people|committed|has been|and|still|always|by|some|its|effect|does the word Kratoon—Kraton, Kratoen, Keratoe-an, whatever— I want to correct that mistake here, especially because it gives me the opportunity to discuss a certain deception that has recently been perpetrated again against the Dutch people from official quarters, and which still has an effect on some. Men heeft, om de atjinesche krygsbedryven in 'n chauvinistisch licht te stellen, den Kraton des Sultans van Atjin doen voorkomen als 'n vesting welker verovering zeker schitterend succes beteekende. one|has|in order to|the|Atjehnese|military operations|in|a|chauvinistic|light|to|present|the|Kraton|of the|Sultan|of|Atjeh|to make|appear|as|a|fortress|whose|conquest|certainly|brilliant|success|meant In order to present the Acehnese military operations in a chauvinistic light, the Kraton of the Sultan of Aceh has been made to appear as a fortress whose conquest would signify a certain brilliant success. Ik gis dat er te Atjin nooit 'n Kraton geweest is, en zelfs dat de Atjinezen dit woord nooit gehoord hadden, daar de zaak zeer speciaal 'n Javanismus is. I|guess|that|there|in|Atjeh|never|a|Kraton|been|is|and|even|that|the|Atjehnese|this|word|never|heard|had|because|the|matter|very|special|a|Javanism|is I guess that there was never a Kraton in Atjin, and even that the Atjinese never heard this word, as the matter is very specifically a Javanism. Doch ook wanneer ik me hierin mocht bedriegen, een vesting , een "militair punt" is zoo'n Kraton gewis niet. but|also|when|I|myself|in this|might|be mistaken|a|fortress|a|military|point|is|such a|Kraton|certainly|not But even if I were to be mistaken in this, a fortress, a "military point" is certainly not such a Kraton. Het veroveren van een Kraton is 'n wapenfeit, nagenoeg gelykstaande met het innemen eener omheinde of des-noods ommuurde hollandsche buitenplaats. the|conquering|of|a|Kraton|is|a|feat|nearly|equivalent|to|the|taking|of a|enclosed|or|||walled|Dutch|country estate Conquering a Kraton is a feat of arms, almost equivalent to taking a fenced or, if necessary, walled Dutch country estate. Als gewoonlyk hebben de Bestuursmannen in deze zaak 't Volk weer gepaaid met 'n klank! as|usual|have|the|administrators|in|this|matter|the|people|again|appeased|with|a|sound As usual, the administrators have once again pacified the people with a sound! Ik bespeur dan ook dat men van-lieverlede 't woord Kraton is gaan overzetten in Kotta Radja , 'n woord dat met wat goeden wil als de Maleische vertaling van 't Javaansch begrip: Keratoean kan worden opgevat, mits men niet met de Woordenboeken 't woord Kotta overzette in stad—insulindische "steden" zyn er niet—maar opvatte als: woningsgroep of iets dergelyks, al of niet op zekere wyze, maar niet uit 'n oogpunt van versterkingskunst , afgesloten. I|perceive|then|also|that|one|of||the|word|||||into|||a|||||||||||of||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||fortification art|closed I also perceive that people have preferred to translate the word Kraton into Kotta Radja, a word that can be interpreted, with some goodwill, as the Malay translation of the Javanese concept: Keratoean, provided that one does not translate the word Kotta into city with dictionaries—there are no insular "cities"—but understands it as: a group of dwellings or something similar, whether or not in a certain way, but not from a perspective of fortification art, enclosed. Dat dit afsluiten soms in oorlogstyd geschiedt, is waar, doch dit maakt Kotta's en Kratons evenmin tot vestingen als de Buitenplaats waarvan ik zoo-even sprak. that|this|closing|sometimes|during|wartime|happens|is|true|but|this|makes|Kottas|and|Kratons|not at all|to|fortifications|as|the|country house|of which|I|||spoke That this enclosure sometimes occurs during wartime is true, but this does not make Kotta's and Kratons fortifications any more than the Buitenplaats I just mentioned. Dat wy, Europeanen, soms aan 'n versterking in Indie den naam van Kotta geven, is by gebrek aan beter, doch verandert niets aan de waarheid dat het woord kotta geen vesting beteekent. that|we|Europeans|sometimes|to|a|fortification|in|Indies|the|name|of|Kotta|give|is|by|lack|of|better|but|changes|nothing|to|the|truth|that|the|word|kotta|no|fort|means That we, Europeans, sometimes give a fortification in India the name of Kotta is due to a lack of better terms, but it does not change the truth that the word kotta does not mean a fortress. Er is dus geen vyandelyke sterkte genomen by 't "betreden"—ik kies dit woord met opzet—by 't betreden van des Sultans Kraton of, zooals 't nu heet, z'n: Kotta Radja , d.i. there|is|therefore|no|enemy|stronghold|taken|at|the|entering|I|choose|this|word|with|intent|at|the|entering|of|the|Sultan's|Kraton|or|as|it|now|is called|his|Kotta|Radja|| Thus, no enemy stronghold was taken at the "entry"—I choose this word deliberately—at the entry of the Sultan's Kraton or, as it is now called, his: Kotta Radja, i.e. z'n vorstenverblyf . his|princely residence his royal residence. Vandaar dan ook de zonderlinge manier waarop die "verovering" plaats greep. hence|then|also|the|strange|manner|in which|that|conquest|place|took Hence the peculiar way in which that "conquest" took place. Onze bevelvoerende generaal bevond zich binnen de "versterking" zonder het te weten . our|commanding|general|found|himself|inside|the|reinforcement|without|it|to|know Our commanding general found himself within the "fortification" without knowing it. Dat de heer Van Swieten dit in een zyner rapporten met den grootsten eenvoud getuigt, bewyst dat hy niet medeplichtig was aan 't opzet—en dat hy niet deelde in de ministerieele behoefte!—om de Natie zand in de oogen te strooien. that|the|gentleman|||this|in|one|of his|reports|with|the|greatest|simplicity|testifies|proves|that|he|not|complicit|was|to|the|plan|and|that|he|not|shared|in|the|ministerial|need|to|the|Nation|sand|in|the|eyes|to|throw That Mr. Van Swieten testifies to this in one of his reports with the greatest simplicity proves that he was not complicit in the plot—and that he did not share in the ministerial need!—to throw dust in the eyes of the Nation. Maar uit het gelukken van dat opzet blykt alweer voor de duizendste maal dat die Natie niet lezen kan ! but|from|the|succeeding|of|that|plan|it appears|again|for|the|thousandth|time|that|that|Nation|not|can read|can But from the success of that plan, it is once again evident for the thousandth time that this Nation cannot read! Want Van Swieten's oprecht en zedig rapport werd gepubliceerd, en toch … tòch moest het heten dat er 'n vesting veroverd was! for|of|Swieten's|sincere|and|modest|report|was|published|and|yet|still|had to|it|to be called|that|there|a|fortress|conquered|was For Van Swieten's sincere and modest report was published, and yet... yet it had to be said that a fortress had been conquered! 21. 21. Mantrie : Inlandsch beambte wiens betrekking nagenoeg door 't woord Opziener kan worden aangeduid. Mantrie|indigenous|official|whose|position|nearly|by|the|word|supervisor|can|be|designated Mantrie: Indigenous official whose position can almost be described by the word Supervisor.

ai_request(all=184 err=1.09%) translation(all=368 err=0.00%) cwt(all=8033 err=10.71%) en:B7ebVoGS:250506 openai.2025-02-07 PAR_TRANS:gpt-4o-mini=6.21 PAR_CWT:B7ebVoGS=19.7