Önghljóð
Góðan dag.
Þessi fyrirlestur fjallar um önghljóð, en þau einkennast af því að það er þrengt tímabundið að
loftstraumnum frá lungunum,
annaðhvort með því að, að lyfta einhverjum hluta tungunnar og láta nálgast
gómfillu eða góm,
tannberg eða tennur,
eða þá að það er þrengt að loftstraumnum með vörum og tönnum.
Orðið „öng“ merkir þröng eða þrengsli, samanber öngstræti,
þann, og þegar
er þrengt að loftstraumnum þá myndast eins konar þrýstihljóð eða núningshljóð með óreglulegri tíðni
og eftir því sem loftrásin er þrengri verður
tíðni hljóðsins
hærri.
Og þá
skiptist munnholið líka að, að verulegu leyti í tvö hljómhol og hvort hljómhol um sig
magnar upp og deyfir niður mismunandi tíðnisvið.
Það eru,
þarna, yfirleitt gert ráð fyrir tíu önghljóðum í íslensku.
Við höfðum
fjögur pör
raddaðra og óraddaðra hljóða á mismunandi
tíðnisviðum.
Og
við höfum, höfum
tannvaramæltu hljóðin
[f] og [v],
tannbergsmæltu hljóðin
[θ] og [ð],
framgómmæltu hljóðin
[ç] og [j]
og uppgómmæltu eða gómfillumæltu hljóðin
[x] og [ɣ].
Utan við þetta falla svo
[s],
sem er, er tannbergsmælt óraddað önghljóð, líkt og þ,
en
ákveðin munur á myndun þeirra, sem við komum að á eftir.
Og svo [h], [h], raddbandahljóðið,
sem á sér enga raddaða samsvörun.
Það er rétt að hafa í huga að
það er talsverð,
talsvert flakk, getum við sagt, á milli raddaðra og óraddaðra önghljóða
vegna þess að, að
þau, rödduðu önghljóðin, þau geta oft misst röddun að einhverju leyti eða öllu leyti í bakstöðu, sem sagt aftast í orði,
og þá einkum og sér í lagi ef þau eru
annaðhvort borin fram ein og sér eða lenda aftast í setningu.
Og þá er talað um
naumrödduð hljóð
og naumröddun er
táknuð eins og sýnt er hér á glærunni með því að setja afröddunarhringinn,
og svo hægri sviga á eftir honum,
undir eða yfir tákn raddaða hljóðsins eftir því
hvar hann,
hvar er pláss fyrir hann. Þ
Þannig að við höfum, „hafa“, „blæða“ og „dagur“ með greinilega rödduðum
[v], [ð], [ɣ],
en síðan höfum við
í bakstöðu, þessi hljóð enda í bakstöðu, „haf, haf“,
getum haft það algerlega óraddað eða „haf, haf“,
að inhverju leyti raddað, og svo framvegis.
Það er nú
í venjulegri hljóðritun
kannski sjaldnast ástæða til að tákna naumröddun sérstaklega.
Yfirleitt reynir maður nú svona að gera upp við sig hvort hljóðið sé nær því að vera raddað
eða óraddað en, en rétt samt að
hafa þetta í huga að oft á tíðum
er
um hvorugt að ræða
og, og, heldur einhvers konar millistig
og það eru til leiðir til að tákna það í
alþjóðlega hljóðritunarkerfinu.
Nú skulum við líta aðeins á
einstök hljóð.
Það er ekki, í íslensku eru ekki til,
að minnsta kosti ekki sem
venjuleg málhljóð,
tvívaramælt önghljóð, þar sem að, að
þrengslin verða milli efri og neðri varar. En slík hljóð eru til í ýmsum málum, til dæmis spænsku, og þeim getur brugðið fyrir í íslensku í stað
tannvaramæltra hljóða eða jafnvel í stað varamæltra lokhljóða,
þar sem að lokun verður ekki, ekki algjör.
En, en það eru undantekningar.
Tannvaramæltu hljóðin
[f] og [v],
eins og í
„fita“ og „vita“, eru
sem sagt mynduð þannig að neðri
vörin leggst upp að framtönnum í efri gómi,
en staða tungunnar skipti ekki máli, tungan er venjulega í einhvers konar hvíldarstöðu hér, og það er lokað
upp í, gómfillan lokar upp í nefholið.
Síðan eru
eru önghljóðin
sem sagt tannmæltu eða tannbergsmæltu önghljóðin [θ]
og [ð],
eins og í, sem bæði koma fyrir í orðinu „þaðan“.
Það getur verið misjafnt
nákvæmlega hvar öngin er,
hvort að, hjá sumum nær tungubroddurinn alveg hér fram að framtönnum, jafnvel eitthvað, hugsanlega út á milli framtanna
í efri og neðri gómi.
En,
en í,
venjulega er þó talað um þessi hljóð sem tannbergsmælt frekar en tannmælt í íslensku.
Og
staða tungunnar skiptir þar ekki, ekki heldur máli.
Svo
höfum við hér framgómmæltu hljóðin,
eins og í,
hljóðin [ç] [ç]
og [j] [j],
eins og í „hjá“ og „já“,
eða „hjól“ og „jól“.
Þar er, eins og í framgómmæltum lokhljóðum, þá
er það mjög stórt svæði þar sem að tungan nálgast góminn,
og
athugið vel að, að
h, j, í stafsetningu það stendur bara fyrir eitt hljóð.
Semsagt „hjól“ og „hjá“ byrja ekki á h plús j.
Þetta er ekki h-jól, h-já eða neitt slíkt
heldur er þetta eitt
hljóð.
Og
þetta, eitt óraddað hljóð, framgómmælt önghljóð,
samsvarar raddaða [j] hljóðinu í j, en, en óraddaða hljóðið er þó ótvíræðara önghljóð. Eins og við
við höfum talað um í,
í fyrirlestri um hljóðritun
þá er íslenskt j, kannski fremur nálgunarhljóð en önghljóð, en óraddaða hljóðið er
ótvíræðara önghljóð.
Öngin í myndun, myndun j er ekki, er ekki sérlega þröng, hún er sennilega heldur víðari en hér er sýnt.
Nú,
og
síðan, síðasta
önghljóðaparið
hér, par raddaðra og óraddaðra hljóða,
það er, er, hérna, hljóðin
[ɣ] og [x],
eins og í
„lagt“ og „laga“.
Þar
er aftari hluta tungunnar lyft upp hérna að mörkum
góms og gómfillu og þar verður öng. Og í öllum önghljóðunum,
náttúrulega, lokar gómfillan fyrir
leiðina upp í, upp í nefhol.
Svo er
raddbanda önghljóðið
h, [h].
Við myndun þess er hvergi þrengt neitt að loftstraumnum ofan raddbanda, þannig að það sem við heyrum er bara þetta þrýstihljóð eða núningshljóð sem myndast þegar loftstraumurinn fer upp um raddglufuna.
Hins vegar getur staða tungu og vara við myndun h verið mismunandi og, og fer að talsverðu leyti eftir því
hljóði sem, eða þeim hljóðum sem koma þar á, á eftir.
En
við þurfum að,
við
geymdum okkur s-hljóðið
og þurfum nú að, að skoða það aðeins.
Það er,
eins og ég nefndi, það er
tannbergsmælt óraddað önghljóð eins og þ,
en samt greinilega ekki saman hljóðið og þ, það er einhver munur á því, og spurningin er þá í hverju munurinn er fólginn.
Og
hann er er
kannski fyrst og fremst fólginn í því að öngin í s er þrengri heldur en í þ,
loftrásin,
sem sagt, er mjórri en í þ.
Það
þýðir það að
loftið þrýstist í gegnum loftrásina með meiri hraða, meiri,
eða með meiri hraða og meiri þrýstingi og það myndast sveiflur
á hærri tíðni, fáum styrk á hærri tíðni eins og, eins og greinilegt er á hljóðrófsritum.
Hérna á neðri hluta myndarinnar má sjá,
þetta er eins og sé horft upp í góminn annars vegar við þ hérna vinstra megin
og s hérna hægra megin.
Skyggðu svæðin tákna hvar tungan leggst upp að
tönnum og gómi,
tannbergi,
og, og við sjáum hér að í þ-inu þá er þetta breið loftrás
en í s þá leggst tungan ekki bara upp að tönnunum hérna til hliðar heldur upp að tannberginu,
næstum því hér þvert yfir, skilur bara hér eftir
mjóa loftrás.
Þannig að, að það er lögun loftrásarinnar
og, og hérna,
sem skiptir miklu máli,
einnig er s yfirleitt myndað
eitthvað aftar heldur en þ í íslensku. Það er að segja, þó hvort tveggja séu tannbergsmælt hljóð, þá er tungan heldur aftar við myndun s.
Það er líka rétt að
hafa í huga að
það er,
það mynda ekki allir málnotendur, íslenskir málnotendur, s á sama hátt.
Það er
það er
til
tvenns konar
s
í íslensku.
Annars vegar
þetta hér,
þar sem að, að
þar sem að
tungu, ekki tungubroddurinn heldur einhver hluti tungunnar sem er hér svolítið fyrir aftan tungubroddinn, leggst upp að tannbog, tannberginu, og,
en tungubroddurinn liggur hér fyrir aftan framtennur í neðri gómi.
Og svo er
þetta,
sem sagt tungubroddshljóð, þar sem að það er tungubroddurinn sem myndar öngina við tannbergið.
Í
flestum eldri hljóðfræðibókum er gert ráð fyrir að þetta sé íslenskt s, íslenskt s sé myndað á þennan hátt með tungubroddinum,
en það virðist svo sem
talsverður hluti málnotenda myndi s fremur á þennan hátt, kannski, kannski helmingur málnotenda án þess að það hafi í sjálfu sér nokkuð verið skoðað skipulega.
Við getum skoðað myndun íslenskra önghljóða hér
aðeins. Það er að segja þetta eru ekki íslensk hljóð.
Við verðum að láta okkur nægja myndir af
amerískum, amerísk-enskum, þýskum og spænskum hljóðum,
en við náum þar svona nokkurn veginn,
leggjum þetta saman, náum við nokkurn veginn íslenskum önghljóðum. Ef við lítum hér á
þessi amerísku.
Við skoðum f hérna
og v.
Þarna sjáið þið að tungan liggur hér niðri,
[θ], þ hérna
og ð.
Hér er gert ráð fyrir
að þessi hljóð í amerískri ensku séu tannmælt, þið sjáið, tungubroddurinn
nær alveg fram að framtönnum,
þau eru yfirleitt ekki svona
í íslensku. Yfirleitt eru þau frekar tannbergsmælt,
held ég, en tannmælt. Hérna
er svo s,
og þið sjáið að
þetta s er sýnt þannig að
tungubroddurinn liggur niðri en það er
hluti tungunnar aftan við tungubroddinn sem myndar öngina.
Íslenska er dálítið sérstök að því leyti að hún hefur bara eitt
s-hljóð. Hún hefur ekki raddað hljóð
eins og,
ekki raddaða samsvörun við s,
eins og mörg mál, [z],
og ekki heldur
hljóð eins og þessi hér sem eru mynduð aðeins aftar eins og þið
sjáið.
Óraddað og raddað.
En vegna þess að íslenska hefur bara þetta s hérna, þá
hefur það í raun og veru miklu meira svigrúm. Það er að segja, íslenska s-ið, það er ekki eins nauið hvernig við myndum það,
og þess vegna getur það verið talsvert misjafnt, bæði eftir umhverfi og milli einstaklinga.
H er svo hér,
og þá sjáið þið, það er sem sagt, það er ekkert að gerast. Gómfillan lokar fyrir
nefholið en
engin hreyfing önnur hér í munnholinu.
Við getum svo, til þess að sjá fleiri önghljóð, farið hérna í þýskuna
og þar höfum við
[ç]
hérna,
framgómmælt, óraddað
og raddað.
Og svo
[x] hérna uppgómmælta,
[x] [x].
Og að lokum
höfum við hér spænsku.
Þar höfum við
[ɣ]
[ɣ].
Og svo
er hér sýnt,
eru hér sýnd í spænskunni tvö s,
annars vegar þetta sem
er svipað og í amerísku enskunni sem við sáum áðan
og hitt,
sem er tungubroddshljóð, það er sem sagt,
svarar til þessara tveggja tegunda af s-i sem eru í íslensku sem ég nefndi.
Og
þið sjáið að, að í IPA
þá er,
ef að þarf að tákna sérstaklega að s-ið sé tungubroddshljóð, þá er til stafmerki fyrir það. Þið sjáið það hér undir þessu.
En
það er nú yfirleitt ekki talin ástæða til að tákna það sérstaklega í íslensku.
Hljóðrófið,
að lokum,
þá,
getum aðeins litið á, á það.
Það sem gerist í önghljóðum er að, að þegar loftið þrýstist gegnum öngina, í gegnum þrengslin, þá fer það að ólga, það myndast óreglulegar sveiflur á breiðu tíðnisviði.
Það er hægt að sjá aðeins meiri svona regluleika í rödduðu önghljóðunum vegna raddbandasveiflnanna
en venjulega eru önghljóð sterkari svona
á, á hærri tíðnisviðum, fyrir ofan tvö þúsund og fimm hundruð
sveiflur á sekúndu, en, en þar fyrir neðan.
Hér höfum við
orðin „há“, „hjá“ og „já“.
Og við
sjáum hérna, hér er semsagt h-ið,
þessi, þessi óregla hér, svo tekur hér við
[au].
Og af því að [au] er tvíhljóð sjáið þið náttúrulega hvernig formendurnir breytast meðan á hljóðinu stendur.
En það er greinilegt hvar á-ið tekur við af h-inu.
Síðan hér,
[ç] [ç] [ç]
hjá. Og
og
þar er líka greinilegt hvar,
hvar raddaða sérhljóðið tekur við
af óraddaða [ç].
Sjáið að styrkurinn er meiri hér á efri tíðnisviðum.
Og svo hér í „já“,
já“ og „hjá“ eru nokkuð svipuð,
en þið sjáið samt meiri regluleika hérna, sjáið reglulegu sveiflurnar í „já“, j-inu, af því að það er raddað hljóð.
Í h-inu er þetta miklu meira, miklu meiri óregla, og, í hjáinu [ç] [ç] hjá.
Og
síðan
hérna á þessari mynd
sjáum við
borin saman sjö önghljóð:
„þíða“,
„fífa“,
„hvaða“ með hv-framburði og „saga“.
Og þið sjáið svona hvernig,
hvað er sameiginlegt með þessum órödduðu önghljóðum, sérstaklega,
styrkur á efri tíðnisviðum, óreglulegar sveiflur
og
þið skuluð líka taka eftir
mismunandi formendasveigingum þarna í, í aðliggjandi sérhljóðum.
Og þá látum við lokið umfjöllun um önghljóð.
