Hljóðritun og alþjóðlega hljóðritunarkerfið
Góðan dag. Þessi fyrirlestur fjallar um hljóðritun og alþjóðlega hljóðritunarkerfið. Byrjum á að velta fyrir okkur hvað hljóðritun sé og hvaða tilgangi hún þjóni. Við vitum náttúrulega að talmálið er undanfari ritmálsins, menn byrjuðu að tala löngu áður en þeir byrjuðu að skrifa, en menn hafa lengi kunnað aðferðir til þess að breyta töluðu máli í ritað og það eru ýmis kerfi til. Menn byrjuðu með einhvers konar myndletri. Síðan hafa þróast aðrar gerðir eins og atkvæðaskrift og fleira og fleira, en sú aðferð sem við notum og er náttúrulega langútbreiddust er að nota bókstafi, láta bókstafi, sem sagt tákn sem við köllum bókstafi, standa fyrir ákveðin hljóð. Þannig að við getum skipt ritmáli og talmáli í einingar, þar sem að, að eining í ritmáli, þar að segja, tákn, bókstafur, svarar til ákveðinnar einingar í talmáli, sem er þá hljóð. En því fer þó fjarri að þarna sé einkvæm samsvörun á milli. Það er að segja þannig að til eins og sama hljóðsins svari ávallt einn og sami bókstafurinn. Ef svo væri, þyrftum við ekki að útbúa einhver sérstök hljóðritunarkerfi. Þá væri nóg að nota bara venjulega stafsetningu. En vandinn er hins vegar sá að, að stafsetningin er ekki svona. Það er algengt í stafsetningu, að minnsta kosti stafsetningu íslensku og allra mála í kringum okkur, og líklega allra mála í heiminum, þar sem að bókstafaskrift er notuð á annað borð, er algengt að eitt og sama táknið, einn og sami bókstafurinn svari til fleiri en eins hljóðs og jafnframt að sama hljóðið sé ekki alltaf táknað með sama bókstafnum. Og við höfum ýmis dæmi, einfalt að sýna ýmis dæmi um þetta úr íslensku. Ef við lítum á bókstafinn g sem vissulega er líklega einn sá fjölhæfasti að þessu leyti, og athugum til hvaða hljóða hann svarar, þá kemur í ljós að hann getur svarað til fimm, kosti fimm mismunandi hljóða, fimm eða sex eftir því hvernig á það er litið. Við höfum hér á glærunni sex orð þar sem bókstafurinn g kemur fyrir í þeim öllum en í engum tveimur svarar hann til sama hljóðsins. Í orðinu „gata“ er, stendur g fyrir uppgómmælt, ófráblásið lokhljóð [g] [g] [g] „gata“. Í orðinu [c] „geta“ stendur g fyrir framgómmælt ófráblásið lokhljóð [c] [c] „geta“. Í „síga“ stendur g fyrir uppgómmælt raddað önghljóð, „síga“ [ɣ], „síga“ [ɣ]. Í „sagt“ stendur g-ið fyrir uppgómmælt óraddað önghljóð, [x] „sagt, sagt“. Í „bogi“ stendur g fyrir framgómmælt raddað önghljóð [j] [j] „bogi, bogi“, og í „margt“ stendur g-ið ekki fyrir neitt. Það er segja það er ekki borið fram, það er ekki borið fram neitt hljóð á milli r og t. Það segir enginn „markt“ eða „marght“ eða neitt slíkt. Þannig að, að hér höfum við einfalt dæmi um það að, hvernig, hvernig stafsetningin er ónothæf til þess að gegna því hlutverki að vera hljóðritun, þar sem að, þar sem að eitt tákn svarar til eins hljóðs. Og þá getur maður spurt ja, hvað það gerir það til? Við erum ekki í neinum vandræðum með að lesa rétt úr þessu. Við erum ekki að, að ruglast á þessu, við berum ekki „gata“ fram „ghata“ eða „hata“ eða neitt slíkt eða, eða „síga“ fram „síka“ eða „sígha“ eða neitt í þá átt. Stafsetningin dugir okkur alveg til þess að bera þetta rétt fram. Af hverju ættum við þá að vera að búa til eða læra eitthvert sérstakt kerfi? Og við því eru svo sem mörg svör en eitt er náttúrulega það að þetta er gagnlegt þegar menn eru að læra erlent tungumál, að vegna þess að, að samsvörun eða tengslin milli bókstafa og hljóða eru mismunandi í ólíkum málum. Við erum ekki í neinum vandræðum með að bera öll þessi orð með g rétt fram af því að við höfum lært, án þess að gera okkur grein fyrir því, yfirleitt, höfum lært hver samsvörunin er milli bókstafa og hljóða í íslensku. En þeir sem eru að læra íslensku sem erlent mál hafa ekki lært þær reglur og til þess aðstoða þá við tungumálanámið er mjög gagnlegt að geta haft hljóðritun þar sem menn geta áttað sig á framburði orðanna með því að skoða hljóðritun á, á blaði án þess að, að vera búnir að læra allar reglur málsins um samband bókstafa og hljóða. Þannig að þetta er ástæðan fyrir því að það eru útbúin sérstök hljóðritunarkerfi þar sem að er verið að festa þetta samband milli hljóðs og tákns. Og til þess að, að gera það þá þarf að búa til fjölda nýrra tákna vegna þess að, að alþjóða hljóðritunarstafrófið, international phonetic alphabet, sem er það langútbreiddasta af þessu tagi, því er ætlað að duga til þess að hljóðrita öll heimsins tungumál. Og í öllum heimsins tungumálum er mikill fjöldi hljóða þannig að það þarf að hafa mikinn fjölda tákna. Skulum nú aðeins skoða þetta kerfi. Hérna höfum við alþjóðlega hljóðritunarkerfið eða sem sagt samhljóðahlutann af því til að byrja með, þar sem að, að það er búið að íslenska heiti, fræðiheiti, heiti á, á tegundum hljóða, lokhljóð, nefhljóð og svo framvegis. Og, þetta eru myndunarhættir hljóða og hér eru svo myndunarstaðir, tvívaramælt, tannvaramælt og svo framvegis. Og þið sjáið hér uppi slóðina á þetta og getið farið á þessa síðu, og æft ykkur sjálf á þessu kerfi. Það sem að er nefnilega gagnlegt við þessa síðu er að þar getur maður heyrt hljóðin, með, e ef maður fer með músina yfir hljóðtákn þá hljómar þetta hljóð. Athugið að þegar maður kallar síðuna upp getur tekið smástund fyrir hljóðin að hlaðast inn, en þegar þau eru komin getið þið heyrt þau með því að fara með, með músina yfir. Og eins og hér stendur, ef bendillinn er færður yfir hljóðtákn heyrist hljóð í framstöðu, smellið hér til að heyra hljóðin í innstöðu. Og, þannig að, að maður heyrir hérna ef maður smellir á, á, eða fer með músina yfir p heyrir maður ýmist „pa“ ef það er í framstöðu eða „apa“ ef það er í innstöðu. Hér á neðri hluta síðunnar eru svo sýnd sérhljóð og þar er sömuleiðis hægt að víxla, það er að segja heyra hljóðin ýmist borin fram með fallandi tón eða jöfnum tón. Og þá er bara smellt hér til þess að skipta þar á milli. Það er mjög gagnlegt og nauðsynlegt að æfa sig í hljóðheyrn, æfa sig í því að greina mismunandi hljóð og þessi síða, hún nýtist vel til þess af því að maður getur sem sagt hlustað þarna á hljóðin. Það er líka önnur síða sem er jafnvel enn gagnlegri, hún er reyndar á ensku þannig að þar hafa heiti hljóðanna, sem sagt heiti á myndunarstöðum og myndunarháttum, ekki verið íslenskuð, en það er nú gagnlegt að átta sig á þeim á ensku. Það er þessi síða hér, þar sem er hægt að smella á mismunandi þætti, mismunandi kerfisins, og þið sjáið, sjáið sem sagt slóðina hér uppi. Og svo ef þið farið með músina hérna yfir mismunandi hluta þá verður, verða þeir bláir og þið getið smellt þarna á, og, getur tekið örstutta stund að hlaðast inn, en síðan er hér hægt að fara með músina á, á bæði, sem sagt heiti myndunarhátta og myndunarstaða, og þá kemur þarna stutt lýsing, á ensku, vissulega, á því sem um er að ræða, þeim myndunarháttum og myndunarstöðum sem, sem um er að ræða. Ef þið farið svo á tákn fyrir einstök hljóð, þá fáið þið þarna lýsingu á hljóðinu, og ef þið smellið fáið þið, þá heyrið þið hljóðið. Og sum þeirra, sem sagt í, eða öll í framstöðu og innstöðu, sum í bakstöðu líka, það er að segja aftast í orði. Hér er, þetta voru samhljóðin. Hérna eru sérhljóðin, sömuleiðis hægt að smella á þau og, og fá skýringar á myndun þeirra og það er hægt að smella á hljóðin og fá þau bæði með jöfnum og fallandi tón. Það er, síðan eru fleiri hlutar hér, samhljóða og sérhljóðana, þar sem við þurfum á að halda fyrst og fremst fyrir íslensku. En hér eru ýmis, ýmsar aðrar tegundir hljóða sem eru, kom fyrir í öðrum tungumálum. Implosives eru hljóð sem eru mynduð á innsoginu, til dæmis svo er, og hér eru nokkur, nokkur önnur tákn sem við þurfum nú, svo sem lítið að hugsa um fyrir íslensku að minnsta kosti. En hér eru hér eru svokölluð stafmerki, diacritics á ensku, og það eru semsagt tákn sem er hægt að bæta á aðaltáknin til þess að tákna hljóð sem er, ja, í grundvallaratriðum það sem aðaltáknið segir, en samt á einhvern hátt frábrugðið. Það, og sumt af þessu er notað í íslenskri hljóðritun, eins og við sjáum aðeins á eftir. Þar er einkum er um að ræða þennan hring hérna sem táknar raddleysi eða afröddun, táknar sem sagt að hljóð sem venjulega er raddað, eða þar sem, táknið stendur fyrir raddað hljóð. Ef að þessi hringur er settur með tákninu þá sýnir það að þetta er tákn um óraddað hljóð, í þessu tilviki. Hringurinn er oftast settur fyrir neðan táknið en ef táknið er með legg niður úr þá er hringurinn settur fyrir ofan, þá er ekki pláss fyrir hann fyrir neðan og hann settur fyrir ofan. Annað sem er notað í íslenskri hljóðritun, annað stafmerki, er þetta litla h sem er svona hér ofan línu og táknar fráblástur eins og í, í íslensku, eins og í [tʰ] „tala, tala“, og [pʰ] „pera“, og [cʰ] „kala“, og eitthvað slíkt, þar sem að, að upphafshljóðin eru fráblásin, það er að segja það er þessi loftgusa sem köllum fráblástur og er nú, verður nú fjallað um í fyrirlestri um íslensk, íslensk lokhljóð. En síðan eru þarna ýmis önnur tákn sem er gott að vita af án þess að þau séu nú mikið notuð í íslenskri hljóðritun. Hér er til dæmis hægt að, að sýna að hljóð sé kringdara heldur en grunntáknið gefur til kynna eða, hérna, less rounded, minna kringt, þetta er tákn fyrir o hér, og með þessu hérna fyrir neðan er, er sýnt að þetta o sé minna kringt, það er að segja minni stútur á vörunum heldur en venjulegt er fyrir o. Gæti svo sem alveg átt við í íslenskri hljóðritun vegna þess að íslenskt o er ekki mjög kringt. Það er, það er hérna, líka tákn fyrir það sem heitir raised og lowered og þau eru stöku sinnum notuð í íslenskri hljóðritun til þess að tákna svokallað flámæli. Flámæli felst í því að, að hljóðin i og e annars vegar og svo u og ö nálgast hvort annað. Þar að segja að, að menn hætta að gera mun á i og e, innbyrðis mun, og hætta að gera mun á u og ö, og það þýðir þá að, að nálægara heldur en venjulega, það er þá raised, i verður kannski aðeins fjarlægara en venjulega, það er þá lowered, og mætti nota þessi tákn, þessi stafmerki, til þess að sýna það, þurfum nú ekki að fara langt út í það núna. Nú hérna, þetta litla j, það er palatalized eða framgómað. Það má hugsa sér að nota þetta til þess að, að tákna ákveðinn framburð í íslensku þar sem að, að orð eins og „tjald“ eru borin fram „tjald“, eða eitthvað slíkt, en, og, og tvöfalda vaffið fyrir varamælt. Það er stundum notað til að tákna svokallaðan kringdan hv-framburð, menn segja „hver, hver“, eða eitthvað svoleiðis. Bugðan hérna, er notuð til að tákna það að hljóð séu nefjuð eða nefkveðin, þar að segja að hluti af loftstraumnum berist út um nefið í staðinn fyrir að fara bara um munninn, þannig að í staðinn fyrir að segja e segja menn a a eða eitthvað í þá átt. Það má heyra dæmi um þetta allt saman með því að smella á þessi hljóð, þá fáið þið dæmi um það sem að, það sem að verið er að fjalla um og getur verið mjög gagnlegt til að átta sig betur á þessu. Nú þá er nú flest komið nema þetta hérna, suprasegmentals, sem er aðallega tónar, sem við þurfum ekki hafa miklar áhyggjur af í íslenskri hljóðritun, en, en sem sagt í, sum mál, eins og kínverska til dæmis, eru tónamál þar sem að það skiptir máli fyrir merkinguna hvort hljóð er borið fram með, með lágum eða háum tón eða rísandi eða fallandi og svo framvegis. Þarna eru dæmi um þetta allt saman og ýmislegt fleira. Þannig að, að hér er semsagt hægt að heyra dæmi, sjá dæmi um, um öll tákn í alþjóðlega hljóðritunarkerfinu og heyra dæmi um öll þessi hljóð. Það er samt kannski þægilegra að takmarka sig við þetta hérna, bæði af því að skýringarnar eru á íslensku og, og þarna eru svona færri hljóð og fyrst og fremst, eða öll þau hljóð sem við þurfum á að halda er að finna hér.
