Hljóðanið, eða fónemið (2)
að
munur langra og stuttra afbrigða
hljóða,
er ekki bara lengdin, það er líka
ákveðinn munur á formendum.
En það er alla vega enginn vandi fyrir okkur að heyra að a í „tal“
er öðruvísi en stutta a-ið í „tals“,
sem sagt eignarfallinu, en við erum samt ekki í neinum vafa um að þetta er í einhverjum skilningi sama hljóðið,
þetta er a í báðum tilvikum.
Þannig að við segjum: þetta eru jú, jú, þetta eru mismunandi hljóð en
þetta, bæði þessi hljóð eru
birtingarform
hljóðansins
a.
Og, og þegar hljóðan hefur
mismunandi birtingarform
á þennan hátt, þá er talað um þessi birtingarform sem hljóðbrigði þessa hljóðans, hljóðbrigði eða hallófóna þessa hljóðans. Þannig að
hljóðanið a, hefur tvö hljóðbrigði í íslensku,
sem sagt langt a og stutt a.
Og það má færa ýmis rök fyrir því að
í máli, málkerfi okkar séu ýmis virk hljóðferli eða við, við kunnum ýmis hljóðferli og beitum þeim,
hljóðferli sem tengja saman hugmyndina, þessa óhlutstæðu
hljóðmynd í, óhlutstæðu hugmynd í
hljóðkerfi okkar,
og svo hljóðmyndina, það er að segja þau hljóð sem við heyrum.
Meðal þess sem að má nefna í rökstuðningi fyrir því eru,
eru myndbrigði í, í beygingu orða. Við höfum
dæmi um það að, að hljóð skiptast á
algjörlega sjálfkrafa og án þess að við þurfum að hugsa út í það og mjög oft án þess að við gerum okkur nokkra grein fyrir því.
Í beygingu
ha, við höfum „hafa“ með rödduðu [v] og svo „haft“ með órödduðu,
við höfum „gulur“
með rödduðu l-i
gult“ með órödduðu,
við höfum „mjúkur“
með lokhljóði og svo „mjúkt“ með önghljóði og í öllum tilvikum er þar að auki langt
sérhljóð í
fyrra orðinu í hverju pari
en stutt í því seinna af því að
þar er, er, kemur samhljóðaklasi á, á eftir sérhljóðinu. Við erum samt,
við erum ekki í neinum vafa um það að, að við erum með a bæði í „hafa“ og „haft“, u bæði í „gulur“ og „gult“ og ú bæði í „mjúkur“ og „mjúkt“, þó svo að lengdin sé mismunandi.
Og
í einhverjum skilningi erum við líka með sama hljóðið í „hafa“ og „haft“,
þó að í öðru tilvikinu sé það raddað og hinu óraddað,
„gulur“ og „gult“,
þó að það sé raddað í öðru tilvikinu og óraddað í hinu og „mjúkur“ og „mjúkt“,
þó að í öðru tilvikinu sé lokhljóð og hinu önghljóð. Það eru einhver ferli þarna sem við
kunnum,
beitum ósjálfrátt, sem tengja saman
hugmynd og hljóðmynd.
Við þurfum ekkert að hugsa fyrir þessu, við þurfum ekkert
að, að hugsa
í hvert skipti „aha,
nú bætist t við, þá þarf ég að breyta lokhljóðinu í önghljóð,“ eða eitthvað slíkt.
Í öðru lagi er breytileiki milli mállýskna.
Við höfum dæmi eins og
„vita“
með ófráblásnu,
tannbergsmæltu lokhljóði í máli meirihluta landsmanna
og svo „vita“ með fráblásnu hljóði
í norðlensku.
„Vanta“
í framburði meirihlutans,
með órödduðu nefhljóði, og „vanta“
með fráblásnu, með, með rödduðu
í máli
Norðlendinga sumra, og síðan
höfum við „hver“
með kv-framburði í máli meirihlutans
á móti „hver“ með hv-framburði í máli sumra. Þarna eru
einhver víxl milli mállýskna sem benda til að þarna séu einhver tengsl
á milli fráblásinna og ófráblásinna hljóða, raddaðra, óraddaðra og svo framvegis.
Og svo má líka nefna breytileika í talstíl og talhraða.
Við höfum
eignarfallið sem er skrifað l a n d s,
getur verið borið fram
„lands“ með lokhljóði en líka bara „lands“ án lokhljóðs.
Þetta orð hér
getur verið borið fram „systkin“
en líka „systkin“.
Þannig að það er alls konar svona
ferli í málinu, alls konar hljóðavíxl og hljóðtengsl sem við beitum
ósjálfrátt, ómeðvitað,
og eru rök fyrir
ákveðnum tengingum milli
hugmyndar og hljóðmyndar, rök fyrir því að
hljóðmyndin sé ekki alltaf
bara bein speglun af hugmyndinni.
En þetta verður svo rætt í öðrum fyrirlestrum og við látum þessu lokið.
