Γλώσσα - Οικογένεις λέξεων - Λεξιλόγιο - Β΄Δημοτικού Επ. 44

Γεια σας, ονομάζομαι Ειρήνη Ζέρβα και είμαι δασκάλα στην Τρίτη τάξη.

Σήμερα θα κάνουμε μαζί το μάθημα της γλώσσας.

Kαι συγκεκριμένα θα ασχοληθούμε με λέξεις, σημασίες και οικογένειες λέξεων.

Πάμε να δούμε πιο αναλυτικά.

Η ίδια η λέξη ως έννοια συνδέεται με το λέγω, με τον λόγο, τη λογική,

τα λόγια, λογαριάζω, υπολογίζω, το λεξικό.

Βλέπουμε λοιπόν ότι όλα αυτά έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους.

Γιατί όμως είναι σπουδαίο, πιστεύετε, να μαθαίνουμε καινούριες λέξεις;

Για να κατανοούμε καλύτερα τον κόσμο γύρω μας.

Η σκέψη μας συνδέεται με τη γλώσσα μας και το αντίστροφο.

Δηλαδή σκεφτόμαστε με λέξεις, για να μπορούμε να εκφραστούμε καλύτερα.

Άλλωστε η ελληνική γλώσσα είναι πάρα πολύ «πλούσια».

Τις λέξεις επειδή είναι πάρα πολλές τις ταξινομούμε...

...στη γραμματική ανάλογα με τη χρήση τους.

Ήδη από τη Β' τάξη γνωρίζουμε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

τα ρήματα, τα ουσιαστικά και τα επίθετα.

Πάμε να τα δούμε ένα ένα πιο αναλυτικά.

Με τα ρήματα περιγράφουμε συνήθως ενέργειες.

Δηλαδή το τι κάνει κάποιος, το τι του συμβαίνει...

...ή την κατάσταση στην οποία βρίσκεται.

Ονόματα ονομάζουμε τα ουσιαστικά.

Με τα ουσιαστικά ονοματίζουμε ό,τι υπάρχει γύρω μας στον κόσμο.

Για αυτό και λέμε ότι στα ουσιαστικά ανήκουν οι λέξεις που φανερώνουν:

πρόσωπα, ζώα, αντικείμενα, συναισθήματα.

Είναι έννοιες που δεν μπορούμε να τις δούμε ή να τις πιάσουμε:

όπως αγάπη, χαρά, ειρήνη, ησυχία, θόρυβος.

Είναι πρόσωπα, όπως μαθήτρια, θείος, παιδί.

Οι φίλοι μας: Νίκος, Ελένη.

Είναι ζώα: σκύλος, γάτα.

Είναι φυτά: λουλούδι, δέντρο.

Είναι ονόματα χωρών, όπως είναι η Ελλάδα, η Ιταλία.

Όλες αυτές οι λέξεις είναι τα ουσιαστικά.

Μια άλλη μεγάλη κατηγορία λέξεων που και αυτές ανήκουν στα ονόματα είναι τα επίθετα.

Με τα επίθετα περιγράφουμε, χαρακτηρίζουμε, αναφερόμαστε σε ιδιότητες.

Γενικά δίνουμε περισσότερες πληροφορίες.

ώστε να αποτυπώνονται καλύτερα οι σκέψεις μας...

...και να είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στην επικοινωνία μας.

Για φανταστείτε πώς μπορεί κάποιος να καταλάβει τι ακριβώς εννοούμε,

αν δεν του δώσουμε συγκεκριμένες πληροφορίες;

Δείτε το παρακάτω παράδειγμα.

Ένα παιδάκι και ένας κύριος.

Ο κύριος ζητά ένα καπέλο και το παιδάκι...

...προσπαθεί να επιλέξει ανάμεσα σε τόσα καπέλα,

ποιο είναι αυτό που ο κύριος θέλει στην πραγματικότητα.

«Ποιο καπέλο προτιμάς θείε Βρασίδα;», τον ρωτάει.

Τα επίθετα είναι πολύ χρήσιμα γιατί μας βοηθούν να ξεχωρίζουμε,

να καταλαβαίνουμε καλύτερα κάθε φορά για τι είδους λογής ουσιαστικό μιλάμε.

Μπορείς να παίξεις ένα παιχνίδι τώρα που είσαι στο σπίτι.

Θα σου δώσω μια ιδέα.

Μπορείς με τους γονείς ή το αδερφάκι σου να παίξετε το παιχνίδι "μάντεψε τι".

Στην αρχή τοποθετείς μερικά αντικείμενα μπροστά σας.

Ένα από αυτά το κρατάς καλά φυλαγμένο στη σκέψη σου. Δεν το μαρτυράς σε κανέναν.

Οι υπόλοιποι προσπαθούν να το μαντέψουν...

...και εσύ τους βοηθάς κάθε φορά αποκαλύπτοντας μόνο μια πληροφορία

Ή λέγοντας ένα επίθετο που το χαρακτηρίζει.

Ο πρώτος που θα το βρει θα είναι και ο νικητής.

Να πούμε ένα μικρό παράδειγμα;

Αν η λέξη που έχεις σκεφτεί είναι βιβλίο ξεκινάς λέγοντάς τους «είναι ορθογώνιο».

Στη συνέχεια; «είναι χάρτινο», στη συνέχεια; «είναι πολύχρωμο».

Μπορείς να προσθέσεις και άλλες πληροφορίες που να μην είναι επίθετα,

όπως "μέσα σε αυτό κρύβονται πολλές λέξεις",

μέχρι να το βρει κάποιος και να κερδίσει.

Φυσικά μπορείς να δημιουργήσεις και άλλα περισσότερα...

...αντίστοιχα παιχνίδια με δικούς σου κανόνες.

Μπορείς ακόμη να παίξεις και με την φαντασία σου.

Για παρατήρησε τα δύο παιδάκια.

Ρωτάει το αγοράκι «τι έχεις βάλει στο μυαλό σου;». Και απαντάει το κοριτσάκι:

«Φιλικός, όμορφος, γαλάζιος, υπέροχος, παράξενος,

μικρός, φιλόξενος πλανήτης. Ποιος να είναι άραγε;

Ο πλανήτης γη.

Οι λέξεις στον λόγο κάνουν και αυτές φιλίες, όπως εσύ στο σχολείο σου,

έτσι και οι λέξεις στον λόγο κάνουν τις δικές τους παρέες.

Δεν ταιριάζουν όλες μεταξύ τους.

Στα επίθετα αρέσει να κάνουν παρέα με τα ουσιαστικά.

Έτσι λοιπόν τα επίθετα που συνοδεύουν τα ουσιαστικά...

...τα διαλέγουμε ανάλογα με τη σημασία των λέξεων,

ώστε να είναι όπως λέμε εμείς οι δάσκαλοι κατάλληλα.

Να κάνουμε ένα παράδειγμα; Δες μια μικρή ασκησούλα.

Ποιο από τα παρακάτω επίθετα ταιριάζουν στην πρόταση;

Πρόσεξε όμως πρέπει να τους αλλάξεις μορφή, όπου χρειαστεί.

Σου διαβάζω την πρόταση:

«Ένας κάστορας ζούσε μόνος του στη κουφάλα ενός δέντρου στην άκρη της λίμνης».

Οι λέξεις που μπορείς να διαλέξεις είναι μικρός, άσπρος, αχώριστος, καταπράσινος.

Ποια να είναι άραγε η σωστή απάντηση;

Σωστά! η σωστή απάντηση είναι:

«Ένας μικρός κάστορας ζούσε μόνος του στη κουφάλα...

...ενός καταπράσινου δέντρου στην άκρη της λίμνης».

Ας συνεχίσουμε.

«Κάποια μέρα μπήκε στην ___ βάρκα του και ξεκίνησε να εξερευνήσει τη ___ λίμνη»

Οι λέξεις από τις οποίες μπορείς να διαλέξεις είναι:

ξύλινος, φουντωτός, μυστηριώδης, ευγενικός.

Σωστά! Η σωστή πρόταση είναι:

«Κάποια μέρα μπήκε στη ξύλινη βάρκα του και...

...ξεκίνησε να εξερευνήσει τη μυστηριώδη λίμνη».

Πάμε και σε ένα τελευταίο παράδειγμα;

«Από μακριά είδε μια ___ πάπια και της ζήτησε να γίνουν φίλοι.

Έτσι την πήρε μαζί του στη βάρκα και έγιναν δύο ___ φίλοι».

Οι λέξεις από τις οποίες μπορείς να επιλέξεις είναι:

χάρτινος, πολύχρωμος, αχώριστος, εχθρικός.

Σωστά!

«Από μακριά είδε μια πολύχρωμη πάπια και της ζήτησε να γίνουν φίλοι.

Έτσι την πήρε μαζί του στη βάρκα και έγιναν δύο αχώριστοι φίλοι».

Μπράβο σου! Για να πούμε και κάτι ακόμα.

Ήξερες τη σημασία του τόνου στη σημασία των λέξεων; Είναι πολύ σημαντικό.

Το ξέρεις φαντάζομαι ότι πολλές φορές ένα τόσο δα μικρό σημαδάκι, όπως είναι ο τόνος,

μπορεί να αλλάξει ολόκληρη τη σημασία της λέξης.

Θέλεις να ακούσεις ένα μικρό ποιηματάκι για αυτόν;

Ένας τόνος πονηρός, όχι τόνος μουσικός

αποφάσισε να παίξει και όλους μας να μας μπερδέψει.

Είπε: τόνος είμαι εγώ, μα δε ζω μες το νερό.

Είμαι κομψός και ελαφρύς. Τα 1000 κιλά ούτε που να τα σκεφτείς!

Πάνω σε λέξεις μόνο ζω και αν βαρεθώ χοροπηδώ.

Και τη σημασία αλλάζω άλλη θέση όταν δοκιμάζω!

Μα όταν κάποιος με ξεχάσει τότε εγώ… τον «τιμωρώ»,

και τον βάζω να μαντεύει, το μυαλό του να παιδεύει.

Τι να λέει άραγε εδώ; Χαμογέλα, χαμογελά ή χαμόγελα πολλά;

Τώρα πια θα το σκεφτείς προτού τάχα ξεχαστείς.

Πάνω σε ένα γραμματάκι ένα τόσο σημαδάκι!

Τι να κάνω όμως παιδιά; Αφού άλλο πάπια κι άλλο παπιά!

Σου άρεσε το ποιηματάκι;

Έλα να κάνουμε τώρα μια ασκησούλα!

Μπορείς τώρα και εσύ να τονίσεις σε διαφορετικά σημεία...

...τις παρακάτω λέξεις, αλλάζοντας και τη σημασία τους.

Για δες την πρώτη λέξη.

Μπορώ να πω φόρα, αλλά μπορώ να πω και φορά.

Πήρε φόρα και έτρεξε για ακόμα μια φορά.

Τις υπόλοιπες θα αφήσω να τις σκεφτείς εσύ.

Σωστά! Μπορώ να πω ώμος αλλά μπορώ να πω και ωμός.

Μπορώ να πω πορτοκάλι αλλά μπορώ να πω και πορτοκαλί.

Μπορώ να πω Αθήνα αλλά μπορώ να πω και Αθηνά.

Μπορώ να πω μόνο, μπορώ να πω και μονό.

Οι λέξεις αλλάζουν και με άλλο τρόπο σημασία.

Υπάρχει κάτι που το λέμε εμείς οι δάσκαλοι μεταφορικός λόγος.

Πολλές φορές δηλαδή χρησιμοποιούμε κάποιες λέξεις...

...λίγο διαφορετικά από ότι συνήθως τις λέμε.

Και τότε λέμε ότι εκφραζόμαστε μεταφορικά.

Θα μάθεις σε μεγαλύτερη τάξη, ότι η μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου.

Έλα όμως τώρα να σου δώσω μερικά παραδείγματα για να το καταλάβεις καλύτερα.

«Έχω τα μάτια μου δεκατέσσερα» σημαίνει … Σωστά!

Είμαι πολύ προσεκτικός ή πολύ προσεκτική.

«Δίνω ένα χεράκι», σημαίνει...

Σωστά! Βοηθώ.

«Έπεσε ο αέρας», σημαίνει…

Σωστά! Σταμάτησε να φυσά.

«Τα βιβλία μας ταξιδεύουν σε κόσμους φανταστικούς», σημαίνει…

Σωστά! Μας κάνει να φανταζόμαστε μέρη που δεν έχουμε ξαναπάει.

Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία λέξεων, που τις λέμε ομόηχες.

Μερικές λέξεις ακούγονται το ίδιο όταν τις προφέρουμε.

Όμως γράφονται διαφορετικά και σημαίνουν και διαφορετικά πράγματα.

Δες δυο παραδείγματα.

Σήκω, το ρήμα, «σήκω από τη θέση σου», δηλαδή...

...αλλά και το σύκο, που είναι το φρούτο που τρώμε.

Χίλια, που είναι ο αριθμός 1000 και εκφράζει μια ποσότητα,

αλλά και χείλια που έχουμε στο πρόσωπό μας.

Πάμε να παίξουμε ένα παιχνίδι;

Θα σου λέω δύο λέξεις που γράφονται διαφορετικά.

Και θα πρέπει να βρίσκεις ποια είναι η κατάλληλη για κάθε πρόταση.

«Ο Σκρούτζ μετρά τις ___» λίρες του ή λύρες του;

«..κλεισμένος στο θησαυροφυλάκιό του.»

Σωστά! Λίρες.

«Οι Κρητικοί παίζουν μουσική με τις ____» λίρες ή λύρες;

Σωστά λύρες, που σημαίνουν τα μουσικά όργανα.

«Θα επιστρέψω στις εννιά ___» είναι η μια πρόταση...

...και «Ο φορητός υπολογιστής είναι πολύ ____»

Τι ταιριάζει σε κάθε μια;

Έχω τη λέξη ακριβώς και τη λέξη ακριβός.

Σωστά! «Θα επιστρέψω στις εννιά ακριβώς».

« Ο φορητός υπολογιστής είναι πολύ ακριβός».

«Τα ___ της Τροίας πολιορκήθηκαν για δέκα χρόνια»...

...και « Δεν έχω μεγάλη ___, συνέχεια χάνω!»

Η μια λέξη γράφεται με –υ στο τ_, ενώ η άλλη λέξη με –ει.

Τι ταιριάζει σε κάθε πρόταση;

Σωστά! «Τα τείχη της Τροίας», ενώ «Δεν έχω μεγάλη τύχη».

«Φυτέψαμε μια ___» και «Κρύφτηκε και δεν έβγαλε ___»

Σωστά! «Φυτέψαμε μια μηλιά» και «Κρύφτηκε και δεν έβγαλε μιλιά».

Τα πήγες πολύ καλά!

Για να δούμε τώρα τι είναι αυτό που σας είπα στην αρχή για οικογένειες λέξεων.

Τι είναι οι οικογένειες λέξεων;

Μπορούμε και μαθαίνουμε, θυμόμαστε και ανακαλούμε στη μνήμη μας...

...με ταχύτητα τις λέξεις, που έχουμε στο μυαλό μας.

Γιατί αυτές είναι οργανωμένες με διάφορους τρόπους, φτιάχνοντας σύνολα.

Δεν βρίσκονται σκόρπιες στο μυαλό μας.

Έτσι για παράδειγμα η λέξη έδρα, συνδέεται με τις λέξεις έδρανο, εδραιώνω.

Και με άλλες λέξεις όπως ενέδρα, εξέδρα, πρόεδρος.

Τις λέξεις που συνδέονται μεταξύ τους,

όπως τα μέλη μιας οικογένειας, τις λέμε οικογένειες λέξεων.

Πάμε να δούμε γιατί είναι σημαντικό να σχηματίζουμε οικογένειες λέξεων;

Είναι πολύ σημαντικό γιατί μας βοηθά και μας χρησιμεύει...

...στο να μαθαίνουμε καταρχάς περισσότερες λέξεις.

Και επομένως να διευρύνουμε, να μεγαλώνουμε δηλαδή το λεξιλόγιό μας.

Να θυμόμαστε καλύτερα την ορθογραφία των λέξεων. Ας δούμε ένα παράδειγμα.

Αυτή είναι η οικογένεια της λέξης ημέρα. Παρατήρησε ότι γράφεται με -η.

Και κοίταξε πώς διατηρείται αυτό σε όλες τις λέξεις που ανήκουν στην ίδια οικογένεια.

Έτσι έχουμε: ημερολόγιο, ημερομηνία, ημερήσιος, καλημέρα,

τριήμερο, εφημερίδα, καθημερινός, σήμερα,

ενημέρωση, μεσημέρι, ξημερώνει, και πολλές άλλες.

Να δημιουργήσουμε παρέα την οικογένεια της λέξης σπίτι;

Σπιτάκι, κουκλόσπιτο, σπιτικός,

σπιτονοικοκύρης, το σπιτικό, σπιτόγατος,

δεντρόσπιτο, και πολλές πολλές άλλες.

Ας σχηματίσουμε μαζί και την οικογένεια της λέξης βιβλίο.

Θέλω όμως να είσαι πολύ πολύ παρατηρητικός ή παρατηρητική!

Βιβλιάριο, βιβλιοθήκη,

βιβλιοθηκονόμος, βιβλιοπωλείο,

βιβλιοπώλης,

βιβλιοδεσία, βιβλιοφάγος.

Τι παρατηρείς;

Θα σου πω λοιπόν ένα μυστικό για αυτές τις λέξεις.

Οι σύνθετες λέξεις δημιουργούνται από την...

...ένωση δύο ή καμιά φορά και περισσότερων λέξεων.

Όπως παρατήρησες στην προηγούμενη άσκηση...

...υπήρχαν λέξεις που σχηματίζονταν από δύο άλλες.

Εδώ σου έχω πιο συγκεκριμένα παραδείγματα.

Λυκόσκυλο, ανοιγοκλείνω, τυρόπιτα, μαχαιροπίρουνο, σκουλικομυρμιγκότρυπα.

Τρεις λέξεις αυτή τη φορά.

Οι σύνθετες λέξεις λοιπόν είναι αυτές, που παράγονται από την ένωση δύο άλλων λέξεων.

Και δεν ξεχνώ το ενωτικό –ο-. Το -ο- που ενώνει αυτές τις δύο λέξεις.

Ποιες είναι όμως οι άλλες, οι παράγωγες λέξεις;

Είναι οι λέξεις που παράγονται από την ρίζα μίας μόνο λέξης,

με τη βοήθεια μιας παραγωγικής κατάληξης, όπως λέμε στη γραμματική.

Θα σου δώσω μερικά παραδείγματα.

Από τη λέξη σπίτι, παράγωγη είναι η λέξη σπιτικός.

Από τη λέξη βουνό, παράγωγη είναι η λέξη βουνίσιος.

Από τη λέξη παιδί, παράγωγη είναι η λέξη παιδάκι.

Από τη λέξη ζώο, παράγωγη είναι η λέξη ζωικός.

Για να σου πω και κάτι άλλο, που μπορεί να μην το είχες σκεφτεί μέχρι σήμερα.

Το ήξερες ότι γνωρίζεις λέξεις που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά;

Όπως η λέξη οίκος που σημαίνει σπίτι.

Κοίτα πόσες λέξεις έχουν την ίδια ρίζα με αυτή την αρχαία ελληνική λέξη.

Οικία, κατοικία, κατοικίδιο,

οικοδεσπότης, οικιακός, οικόπεδο,

οικογένεια, οικονομία, οικολογικός,

οικοδομή, ανοικοδόμηση, ενοίκιο,

ενοικιαστής, πολυκατοικία, κάτοικος,

συγκάτοικος, συνοικία, διοίκηση, διοικητής.

Είμαι βέβαιη ότι αρκετές από αυτές ήδη τις ξέρεις.

Ακόμη ένα παράδειγμα, η λέξη ύδωρ στα αρχαία...

...σήμαινε νερό και κλινόταν με γενική πτώση ύδατος.

Το ύδωρ, του ύδατος.

Κοίτα από αυτές τις ρίζες πόσες λέξεις χρησιμοποιούμε και σήμερα!

Είμαι βέβαιη ότι έχεις ακούσει για τον Ηρακλή και τη Λερναία Ύδρα.

Από αυτή τη ρίζα λοιπόν, αυτής της αρχαίας ελληνικής λέξης βγαίνουν οι λέξεις:

υδραγωγείο, ύδρευση, υδρόγειος,

υδρατμός, το νησί η Ύδρα, υδραυλικός, υδροδότηση,

ενυδρείο, ενυδάτωση, αφυδάτωση, υδατοσφαίριση, που είναι το γνωστό πόλο.

Να σου δώσω και μια άσκηση για λίγο αργότερα;

Μπορείς αργότερα και εσύ να σχηματίσεις στο τετράδιό σου,

τις οικογένειες των λέξεων φωνή και φίλος.

Εάν δυσκολευτείς μπορείς να συμβουλευτείς ένα λεξικό.

Ας περάσουμε τώρα σε μια άλλη κατηγορία λέξεων που λέγονται συνώνυμες.

Αυτές είναι οι λέξεις που έχουν την ίδια ή παρόμοια σημασία.

Όπως για παράδειγμα γαλάζιο και γαλανό.

Στεναχωρημένος και λυπημένος.

Λαμπερό και φωτεινό.

Άσπρα – λευκά.

Ήσυχος και ήρεμος.

Πάμε και σε μια άλλη κατηγορία λέξεων, τις αντίθετες λέξεις.

Οι αντίθετες λέξεις λέγονται αλλιώς και αντώνυμα,

και εκφράζουν αντίθετες μεταξύ τους έννοιες, όπως:

καλός – κακός ή άκακος,

ψηλό – κοντό,

ανοιχτός – κλειστός,

φωτεινή – σκοτεινή,

εύκολο – δύσκολο,

νόστιμο – άνοστο,

κλειδώνω – ξεκλειδώνω.

Είδατε με πόσους τρόπους μπορώ να σχηματίσω αντίθετες λέξεις.

Μία άλλη κατηγορία λέξεων είναι οι πολύσημες λέξεις.

Λέγονται έτσι οι λέξεις που έχουν πολλές σημασίες.

Όπως για παράδειγμα η λέξη γλώσσα,

που μπορεί να σημαίνει το όργανο της άρθρωσης,

που όλοι έχουμε, τον κώδικα ομιλίας ενός λαού,

το μάθημα που διδάσκουμε τώρα.

Είπαμε στην αρχή, ότι η ελληνική γλώσσα, είναι μια πολύ «πλούσια» γλώσσα.

Πολλές φορές χρησιμοποιούμε λέξεις που ανήκουν σε ξένες γλώσσες.

Μπορούμε όμως να επιλέγουμε τις λέξεις της ελληνικής γλώσσας.

Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα.

Διαδίκτυο αντί για ίντερνετ, ηλεκτρονικός υπολογιστής αντί για κομπιούτερ,

φορητός υπολογιστής αντί για λάπτοπ, ανελκυστήρας,

αντί για ασανσέρ, χώρος στάθμευσης αντί για πάρκινγκ.

Αυτό ήταν το μάθημα της γλώσσας για σήμερα. Γεια σας!