Η αρχαιολογία σήμερα: Αγγελική Κοτταρίδη at TEDxAcademy - YouTube
Μεταγραφή: Chryssa R. Takahashi Επιμέλεια: Stefanos Reppas
Χωρίς εμβατήρια,
ο Σταύρος Θεοδωράκης έκανε στην αρχή την προσωπική του αρχαιολογία.
Εγώ κάνω κλασσική αρχαιολογία.
Τι θέλει η αρχαιολογία σήμερα εδώ, θα μας το πει η Κίρκη.
Πάμε λοιπόν με τον Οδυσσέα στο παλάτι της όπου οι σύντροφοι μπαίνουν.
Η μάγισσα θεά τους σερβίρει σε μια κούπα το ποτό.
Τους βλέπετε. Το πίνουν.
Το ποτό αυτό τι είναι, λέει ο Όμηρος:
«ἵνα πάγχυ λαθοίατο πατρίδος αἴης» Τι θα πει αυτό;
«Όποιος το πιει αυτό το ποτό θα ξεχάσει ολότελα την πατρική του γη».
Μετά από αυτό κάνει η Κίρκη «τακ» με το ραβδάκι
και οι άνθρωποι γίνονται ζώα, κατά προτίμηση γουρούνια.
Τι σημαίνει αυτό;
Αυτό σημαίνει ότι η αμνησία, η απώλεια της μνήμης,
όταν αυτός ο ομφάλιος λώρος κόβεται
ο άνθρωπος χάνει την επαφή με την ομάδα,
άρα ουσιαστικά χάνει την ανθρώπινη ιδιότητά του.
Για τους αρχαίους, λήθη είναι η κατάσταση των νεκρών.
Και ο μόνος δρόμος για να νικήσεις το θάνατο είναι η μνήμη.
Αυτό συμβουλεύουν όλες οι μυστικές λατρείες.
Αυτό και ο Πλάτωνας, που τον αγαπούμε πολύ
και θα 'ρθούμε ξανά και ξανά σ' αυτόν απόψε.
Για σας που αγαπάτε τους υπολογιστές
όπως ξέρετε πως αν πεθάνει η μνήμη, πάει ο υπολογιστής.
Η ατομική μνήμη, η συλλογική μνήμη, η εθνική μνήμη,
η ανθρώπινη μνήμη είναι το απόλυτο, βασικό και απαραίτητο συστατικό
της αυτογνωσίας, άρα της ταυτότητας.
Χωρίς μνήμη δεν μπορούμε να πάμε πουθενά.
Είμαστε «ἀμενηνὰ κάρηνα».
Η αρχαιολογία, τι κάνει;
Η δουλειά της είναι η μνήμη.
Ακουμπάμε τη μνήμη,
όπως αυτή αποτυπώθηκε στα υλικά κατάλοιπα.
Για μας είναι όλα σημαντικά.
Το τελευταίο κεραμιδάκι το πεταμένο, που θα το βρούμε στο χώμα,
μέχρι το πιο σημαντικό παλάτι, τον τάφο με τα χρυσά και όλα αυτά,
είναι πηγή μνήμης, άρα εξίσου σημαντικό μνημείο.
Γι' αυτό μαλώνουμε συχνά με τον κόσμο.
Και αφηγούμαστε όσο μπορούμε και όσο καταλαβαίνουμε ο καθένας από εμάς
τους αρχαιολόγους αυτήν την πληροφορία που αυτό μας δίνει.
Βέβαια η άλλη επιστήμη της μνήμης είναι η ιστορία.
Η ιστορία στηρίζεται σε ανθρώπινες αφηγήσεις,
άρα υποκειμενικές αφηγήσεις.
Η αρχαιολογία ακουμπώντας στα κατάλοιπα
έχει έναν μεγαλύτερο βαθμό, ας τον πω, αντικειμενικότητας
και επίσης πολύ μεγαλύτερο εύρος.
Καταλαβαίνετε ότι αυτά είναι χιλιάδες εκατομμύρια.
Θα σας δείξω με ένα μικρό παράδειγμα και σύντομο
πώς μπορούμε παίρνοντας αρχαία γνώση, αρχαία μνήμη,
να απαντήσουμε ενδεχομένως
ή να σκεφτούμε και να αναλογιστούμε προβλήματα σημερινά.
Οι Αιγές είναι η παλιά μητρόπολη των Μακεδόνων.
Αυτή η πόλη καταστράφηκε, χάθηκε, ξεχάστηκε το όνομά της,
καταδικάστηκε στη λήθη των αιώνων
κι επειδή ένας Ρωμαίος μας έλεγε κάτι λάθη,
την ψάχναμε στην Έδεσσα.
Τα ευρήματα των τελευταίων 30-40 χρόνων
με τον Μανώλη Ανδρόνικο, όλοι τον ξέρετε ελπίζω,
και αυτά τα περίφημα πράγματα επίσης τα ξέρετε,
μας έδειξαν ότι οι Αιγές είναι δίπλα στο σημερινό χωριό Βεργίνα
κι έχουμε και μουσείο και λοιπά κι εκεί μπορείτε να τα δείτε όλα.
Εκεί διαβάζουμε την ιστορία των Μακεδόνων και τη γράφουμε ξανά.
Και όχι μόνο αυτών αλλά την ιστορία, μπορώ να πω, του αρχαίου κόσμου
που δεν είναι καθόλου μακριά από τον δικό μας σημερινό κόσμο.
Στις Αιγές ακουμπάμε τα κατάλοιπα που μας δείχνουν
πώς οι Μακεδόνες που ήταν ένα συντηρητικό αρχαϊκό φύλο
προσκολλημένο σε παλιές δομές
ξαφνικά, μέσα σε μια γενιά,
κάτω από την καθοδήγηση κατ' αρχήν ενός ανθρώπου,
και μετά δυο ανθρώπων, ο πρώτος άνθρωπος είναι ο Φίλιππος,
ο δεύτερος είναι ο γιος του, ο Μέγας Αλέξανδρος,
καταφέρνουν, όχι μόνο να αλλάξουν τη δική τους μοίρα και τη μοίρα της Ελλάδας,
αλλά να γίνουν ο μοχλός που αλλάζει την ιστορία του συνόλου του κόσμου,
του συνόλου της οικουμένης.
Στις Αιγές έχουμε την ευκαιρία να ακουμπάμε στο χώμα,
τα κατάλοιπα των δομών που καθορίζουν ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη.
Σε πολλά επίπεδα.
Στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική, ακόμη και στην πολιτική,
διαβάζοντας τα πράγματα σύνθετα.
Στην τέχνη το πρώτο.
Αυτή είναι η χρυσελεφάντινη κλίνη απ' τον τάφο του Φιλίππου
κι εκεί έχουμε την ευκαιρία να ψηλαφούμε
τη στιγμή της γέννησης του συγκεκριμένου ρεαλιστικού πορτραίτου.
Θα μου πείτε, και τι μ' αυτό;
Για μας τίποτα.
Γιατί είμαστε πολύ συνηθισμένοι να βλέπουμε φωτογραφίες.
Το ανθρώπινο πορτραίτο είναι κάτι πολύ οικείο για μας.
Γι' αυτούς, επαναστατικό διότι,
-κι εδώ είναι η πολιτική σημασία της τέχνης στην αρχαία Ελλάδα-
η δημοκρατία, η αττική δημοκρατία που τόσο έχουμε υμνήσει,
θέλει τον πολίτη απρόσωπη εναλλάξιμη μονάδα.
Είναι ένα νούμερο ο πολίτης, άρα δεν έχει πρόσωπο.
Γι' αυτό στα Παναθήναια, στη ζωοφόρο των Παναθηναίων στον Παρθενώνα
είναι όλοι όμορφοι τύποι,
αλλά κανείς δεν είναι συγκεκριμένος άνθρωπος.
Περίπου 100 χρόνια μετά έρχονται
και φτιάχνουν αυτά τα συγκλονιστικά πορτραίτα.
Επάνω στο κέντρο είναι ο Αλέξανδρος,
οι άλλοι είναι Μακεδόνες, φίλοι και εταίροι του βασιλιά,
αυτοί που θα πάνε στην Ασία και θ' αλλάξουν τον κόσμο.
Αυτή βέβαια η ριζοσπαστική τρομακτική αλλαγή
συμβαίνει στα χρόνια του Φιλίππου και τι σημαίνει;
Όταν παριστάνω έναν άνθρωπο όπως είναι και όχι έναν ιδανικό τύπο,
αυτό σημαίνει ότι το ίδιο το πρόσωπο έχει αξία.
Και δεν είναι τυχαίο βέβαια ότι αυτό συμβαίνει εκεί.
Αυτός είναι ο Φίλιππος, έτσι; Ένα απολύτως ρεαλιστικό πορτραίτο.
Γιατί αυτός είναι ο άνθρωπος που πήρε ένα χάος, μια καταστροφή,
22 χρονών ήταν,
το έκανε κράτος, κατάφερε να κάνει το ως τότε ακατόρθωτο,
και από κει και μετά επίσης ποτέ επαναλήψιμο,
να ενώσει όλους τους Έλληνες
και να δημιουργήσει για μία μόνο φορά στην αρχαία Ελλάδα ένα ενιαίο κράτος
και ετοίμασε τον νέο κόσμο που ήταν να 'ρθει.
Αυτά ως προς την τέχνη.
Ως προς την αρχιτεκτονική, θα δούμε το ανάκτορο των Αιγών,
ένα συγκλονιστικό κτήριο που το ξέρουμε από τον 19ο αιώνα.
Σκάφτηκε στο πρώτο μισό του 20ου ως τη δεκαετία του '60,
υποτίθεται ότι είχε τελειώσει η ανασκαφή.
Το ξαναπεριλάβαμε το 2007 στο πλαίσιο ενός μεγάλου έργου συντήρησης
και ω, του θαύματος, μείναμε με το στόμα ανοιχτό
εμείς οι ίδιοι από αυτά που ανακαλύψαμε.
Κατ' αρχήν το χρονολογήσαμε, είναι κτήριο του Φιλίππου,
δηλαδή 350 π.Χ., αυτό σχεδιάζεται, και τούτο σημαίνει
ότι αυτό είναι το πρώτο κανονικό περιστήλιο στην ανθρώπινη ιστορία.
Δεν είναι σπίτι. Είναι κάτι σαν το Μέγαρο Μαξίμου.
Περιλαμβάνει δηλαδή τον χώρο, είναι η έδρα της διοίκησης.
Στην πρόσοψή του, στις δυο στοές που βλέπετε,
έχει δικαστήριο και στοά φιλοσοφικών συζητήσεων.
Η μεγάλη τετράγωνη αυλή, το ορθολογισμένο περιστήλιο
είναι ο χώρος της συνάθροισης,
ό,τι η αγορά στη δημοκρατική πολιτεία.
Γύρω γύρω είναι δωμάτια για συμπόσια του βασιλιά
με τους εταίρους, με τους Μακεδόνες.
Χωράνε εκεί 600 άτομα ξαπλωτά στα συμπόσια.
Όλοι στο ίδιο επίπεδο.
Υπάρχει το Πρυτανείο -το ξέρετε ίσως από την Αθήνα- και το ιερό,
δηλαδή όλα τα συστατικά που συγκροτούν μια δημοκρατική πόλη,
με την έννοια της αρχαίας Ελλάδας,
μέσα σε ένα κτίριο, και όχι μόνο.
Τώρα επάνω βλέπετε κάτι μικρά κομματάκια.
Είναι το τεράστιο παζλ που στήνουμε, ξαναφτιάχνουμε αυτό το κτήριο.
Ένα μέρος του κατά χώρον είναι στο καινούργιο μουσείο.
Θα μπορείτε να το δείτε σε δυόμισι-τρία χρόνια.
Είμαστε μια μεγάλη ομάδα 70 ανθρώπων που δουλεύει εκεί.
Λοιπόν, αυτό το κτήριο, πέρα από τις λειτουργίες του
και τα καλλιτεχνικά του χαρακτηριστικά όπως τα ψηφιδωτά,
έχει και μερικά άλλα καταπληκτικά μυστικά.
Ό,τι βλέπετε που σας αρέσει ίσως, έτσι που το κοιτάτε,
μας αρέσει γιατί όλες οι αναλογίες στηρίζονται στο λόγο της χρυσής τομής.
Τον περίφημο αριθμό φ του Πυθαγόρα.
Είναι η αναλογία του Θεού, κατά Πλάτωνα,
και να σας θυμίσω το «Εν αρχή είναι ο λόγος
και ο λόγος είναι προς τον Θεόν, και Θεός είναι ο λόγος»
του κατά Ιωάννην.
Και όχι μόνο παντού χρυσή τομή, αλλά κοιτάξτε την κάτοψη,
θα βάλω μερικά σχήματα εκεί μέσα που είναι κανονικά,
που τα εμβαδά του δίνουν μια ακολουθία αριθμών.
Παρακολουθήστε το.
Εφαρμόζουν ακριβώς στις χαράξεις, αυτού του καταπληκτικού αρχιτέκτονα.
Και τι μας δίνουν, μας δίνουν την ακολουθία του δύο,
2, 4, 8 τα τετράγωνα με ένα το κεντρικό της αυλής.
Και μετά μας δίνουν την αναλογία του τρία με τη βοήθεια των τριγώνων,
που είναι το 3, 9, 27, και όλο μαζί είναι ο συνδυασμός αυτός
που στο Τίμαιο του Πλάτωνα,
ο Πλάτωνας λέει ότι ο Θεός είναι ο κοινός μέσος,
δηλαδή η χρυσή τομή,
και ο Θεός όταν φτιάχνει τον κόσμο δημιουργεί ένα γεωμετρικό κλάσμα
το οποίο αποτελείται από αυτούς τους αριθμούς.
Ιδού λοιπόν το γεωμετρικό κλάσμα που κατά Πλάτωνα είναι η ψυχή του κόσμου,
ενσωματωμένο σε αυτό το καταπληκτικό κτήριο
που θέλει να είναι το μανιφέστο, το χειροπιαστό στο χώρο της νέας εποχής.
Αυτό το κτήριο, είναι μια πρώτη προσπάθεια συνολικής ανάπλασης,
μας φαίνεται πολύ οικείο.
Και μας φαίνεται πολύ οικείο γιατί ξεκίνησε από εκεί, έφυγε από τις Αιγές,
πήγε στην οικουμένη, στην Αλεξάνδρεια, στη Σελεύκεια, στη Βαβυλώνα, παντού,
γύρισε στη Ρώμη, πήγε στους Άραβες, πήγε στους Βυζαντινούς,
έφτασε στο Τοπ Καπί στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή,
έφτασε στη Δυτική Ευρώπη
ως ένα σύμβολο θρησκευτικής, πολιτικής και κάθε είδους γενικώς εξουσίας
και συγχρόνως απόλυτη έκφραση αρχιτεκτονικής τέχνης.
Πέρα από αυτά, το πιο ενδιαφέρον, πολύ γρήγορα να σας πω,
αυτό που λέει ο Αλέξανδρος στην Ώπη.
Τι λέει στους Μακεδόνες;
«Ο πατέρας μου σας κατέβασε από τα βουνά και σας έκανε πολίτες πόλεων».
Πόλη θα πει πολιτισμός.
Ο Φίλιππος είχε την εκπληκτική ιδέα να συνδυάσει
με την πατροπαράδοτη ιερή θεϊκή βασιλεία, που ποτέ δεν ήταν τυραννία,
που ποτέ δεν ήταν απολυταρχία με την έννοια της δυτικής Ευρώπης,
να συνδυάσει την έννοια της δημοκρατικής αυτοδιοικούμενης πόλης
με σώμα εκλεγόμενων πολιτών, που κόβει νόμισμα,
όπου οι πολίτες έχουν ταυτότητα από την πόλη,
αυτή την ιδέα, η Πέλλα είναι ίδρυμα του Φιλίππου.
Επάνω είναι η Αλεξάνδρεια και η Μίλητος.
Την παίρνει ο Αλέξανδρος, γεμίζει τον κόσμο 49 Αλεξάνδρειες,
20 από αυτές ζουν ακόμα.
Την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου την ξέρουμε αλλά το Χεράτ και τα άλλα
είναι οι πόλεις του Αλεξάνδρου.
Πόλεις που γίνονται κόμβοι σε ένα δίχτυ πολιτισμού,
που πιάνει τους ανθρώπους και συνθέτουν μια εκπληκτική οικουμένη,
την ελληνιστική οικουμένη,
μια κοινωνία που μοιάζει πολύ με τη δική μας,
αλλά ίσως ήταν καλύτερη σε πολλά,
οπωσδήποτε ως προς την ελευθερία κίνησης ανθρώπων και ιδεών.
Ο Σέλευκος Α' Νικάτωρ είναι ο κύριος διάδοχος του Αλέξανδρου.
Εκατό πόλεις στη Συρία και την κεντρική Ασία.
Η Αντιόχεια, άλλες πόλεις, ζουν πέρα από τους βασιλιάδες τους,
ζουν πέρα από τις αυτοκρατορίες,
επιβιώνουν στο χρόνο, δίνουν ταυτότητα στους πολίτες,
μας κάνουν να μάθουμε να συνδιαλεγόμαστε
με έναν τρόπο συμβίωσης και συνύπαρξης οικουμενικό.
Βλέπετε τι διαφορετικοί τύποι συμβιώνουν σε αυτές τις πόλεις,
εκείνα τα χρόνια, και αφήνουν τα κατάλοιπά τους σε μια εκπληκτική τέχνη.
Και τώρα εμείς αποφασίσαμε εκεί στις Αιγές
να φτιάξουμε το εικονικό μουσείο Μέγας Αλέξανδρος,
που θα κατοικεί στην ουτοπία του Διαδικτύου,
θα απευθύνεται σε όλον τον κόσμο,
και θα φέρνει όλη αυτή τη θαυμαστή ελληνιστική οικουμένη,
όπου Έλληνες της ελληνικής παιδείας μετέχοντες εν τη διανοία.
Και για να θυμηθούμε τον Καβάφη,
ότι «ανελλήνιστοι δεν είμεθα, θαρρώ».
Όλοι αυτοί λοιπόν οι ωραίοι αρχαίοι Έλληνες από την Αίγυπτο
θα μπορούν να μιλούν και να συνομιλούν
για τέχνη, πολιτισμό, πολιτική, ευτυχία και δυστυχία,
με τους σημερινούς ανθρώπους μέσα από το διαδίκτυό τους
και μέσα από το μουσείο μας που φτιάχνουμε στις Αιγές.
Να διαφημίσω λίγο τα γένια μας.
Εμείς, η αρχαιολογική υπηρεσία,
ένα δείγμα του καλού ή κακού, όπως θέλετε, ελληνικού δημοσίου.
Ευχαριστώ.
(Χειροκρότημα)
