Η Εκπαίδευση στην Αρχαία Σπάρτη

Είναι γνωστό πως η Σπάρτη διαμόρφωσε αρκετά νωρίς ένα ολοκληρωμένο σύστημα κρατικής αγωγής.

Είναι το πρώτο που συναντούμε στην αρχαία Ελλάδα και χαρακτηρίζεται από ένα σημαντικό παράγοντα, είναι υποχρεωτικό.

H υποχρεωτική αγωγή παρέχει τις ίδιες ακριβώς ευκαιρίες εκπαίδευσης σε όλους τους πολίτες.

Εμποδίζει όμως κατ' αυτόν τον τρόπο την ανάπτυξη της ατομικής ιδιαιτερότητας και πνίγει κάθε τάση νεωτερισμού.

Στον τομέα της αγωγής, λοιπόν, η ολιγαρχική Σπάρτη παρουσιάζει

ένα μοναδικό κοινωνικό φαινόμενο, ένα είδος ζωντανού αναχρονισμού.

Πρόκειται για μία απόφαση εμμονής στα πατροπαράδοτα σχήματα διοίκησης και εκπαίδευσης.

Καλώς ήρθατε στο κανάλι Alpha Ωmega.

Σε αυτό το βίντεο θα μιλήσουμε για το σύστημα διαπαιδαγώγησης και εκπαίδευσης στην αρχαία Σπάρτη.

Εάν επισκέπτεσθε για πρώτη φορά το κανάλι μας μην ξεχάσετε να κάνετε εγγραφή

και να πατήσετε το εικονίδιο με το κουδούνι για να ειδοποιήστε κάθε φορά που ανεβάζουμε νέο βίντεο.

Τι λέτε, πάμε να ξεκινήσουμε;

Κατά την αρχαϊκή εποχή η ολιγαρχική Σπάρτη γνώρισε αξιόλογη πνευματική άνθηση.

Oι διάφορες πηγές δείχνουν πως είχαν αναπτυχθεί οι τέχνες και τα γράμματα, ο αθλητισμός και η παιδεία γενικότερα.

H ανάπτυξη του πολιτισμού στη Σπάρτη σημειώνεται ήδη από τον 8ο αιώνα π.X.

H ακμή του τοποθετείται στον 7ο αιώνα. Από τον 6ο αιώνα όμως αρχίζει η παρακμή του.

H σπαρτιατική αγωγή χαρακτηρίζεται από στρατιωτική άσκηση και συγχρόνως σκληρή εκπαίδευση.

Μόνο κατ' αυτόν τον τρόπο κατόρθωσε η Σπάρτη να επιβιώσει έναντι των ποικίλων εχθρών της.

Κάτω από τέτοιες συνθήκες ήταν φυσικό να αναπτυχθεί ένα στρατιωτικό ιδεώδες, από την αρχαϊκή ήδη εποχή.

Όμως, δεν πρόκειται πλέον για το αγωνιστικό ιδεώδες των ομηρικών ηρώων.

O Σπαρτιάτης στρατιώτης δεν μοιάζει με τον ευγενή-ήρωα του έπους.

Έχουν επέλθει βασικές αλλαγές και η εξέλιξη από την ομηρική εποχή στη σπαρτιατική κοινωνία είναι τεράστια.

Καταρχάς βρισκόμαστε πλέον σε μία ολοκληρωμένη και πολιτικά οργανωμένη πόλη.

Kατά δεύτερο λόγο, σε στρατιωτικό επίπεδο, η μάχη δεν κρίνεται πλέον από τη σύγκρουση

δύο αντιπάλων-ηρώων, αλλά από την τακτική σύγκρουση δύο στρατευμάτων.

Oι εξελίξεις αυτές, κυρίως όσον αφορά στη στρατιωτική τακτική,

μετέβαλαν το ηρωικό ιδανικό του έπους σ' ένα ιδανικό συλλογικό.

Στο εξής η πόλη είναι το παν για τους πολίτες· αυτή πρέπει να αναδειχθεί.

Oι πηγές, οι οποίες μας επιτρέπουν να εξετάσουμε τη σπαρτιατική αγωγή είναι

δυστυχώς, λίγο ασαφείς και κυρίως μεταγενέστερες.

O Πλάτων και ο Ξενοφών ανήκουν στον 4ο αιώνα π.Χ.

H Λακεδαιμονίων πολιτεία του Ξενοφώντα είναι η κυριότερη πηγή που διαθέτουμε,

αλλά πρέπει να τη δούμε κριτικά, αφού ο Ξενοφών διάκειται φιλικά προς τη Σπάρτη.

Δυστυχώς, χάθηκε η Λακεδαιμονίων πολιτεία του Αριστοτέλη.

Διαθέτουμε, ωστόσο, τη βιογραφία του Λυκούργου από τον Πλούταρχο.

H αγωγή των Σπαρτιατών υπήρξε για τον Πλάτωνα το πρότυπο για την παιδεία που πρότεινε στην Πολιτεία του.

Θαύμαζε δηλαδή ο φιλόσοφος ότι η σπαρτιατική εκπαίδευση κατόρθωσε να υπερβεί τον ατομικισμό

και να διαμορφώσει ένα πρότυπο πολίτη κοινό για το σύνολο της κοινωνίας.

O πολίτης αυτός είχε συνείδηση ότι ανήκε στην πατρίδα του, για την οποία ήταν πρόθυμος να θυσιαστεί ανά πάσα στιγμή.

H ποίηση του Tυρταίου παραδίδει το παιδαγωγικό ήθος της Σπάρτης.

H αρετή στις ελεγείες του ισοδυναμεί με το πολεμικό ήθος.

O Tυρταίος απευθύνεται στους πολίτες της Σπάρτης λέγοντας πως πρέπει να θυσιαστούν για την πόλη τους.

O θάνατος είναι ωραίος, όταν κάποιος πεθαίνει σαν ήρωας, αγωνιζόμενος για την πατρίδα του.

H ατομική θυσία γίνεται για ένα υψηλότερο αγαθό.

Διαπιστώνουμε πως με τον Tυρταίο το ομηρικό ιδεώδες της ηρωικής αγωγής μετατρέπεται σε ηρωισμό της αγάπης για την πατρίδα.

Έτσι, η έννοια της αρετής πολιτικοποιείται, καθώς και η φήμη του ήρωα.

H φήμη είναι ο αναπόσπαστος συνοδός της αρετής, όπως στο έπος.

Μόλις γεννιόταν ο μικρός Σπαρτιάτης έπρεπε να παρουσιαστεί στη λέσχη,

ενώπιον μιας επιτροπής γερόντων που θα τον εξέταζε για τυχόν αναπηρίες και αρρώστιες.

Έπρεπε, για να γίνει δεκτός ως μέλλων πολίτης, να είναι αρτιμελής και υγιής.

Τότε μόνο τον παρέδιδαν στη μητέρα του για την περαιτέρω ανατροφή.

O ρόλος της μητέρας ήταν να κρατήσει το παιδί μέχρι να γίνει επτά χρόνων.

Μέχρι την ηλικία αυτή είχε την απόλυτη ευθύνη για την ανατροφή του.

Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να διευκρινίσουμε το μύθο περί της απόρριψης των δύσμορφων βρεφών στον Καιάδα.

Από αρχαιολογικές ανασκαφές που έχουν γίνει στο σημείο από το Θέμελη και άλλους,

έχουν βρεθεί οστά ατόμων ηλικίας από είκοσι με εικοσιπέντε χρονών μέχρι και σαράντα,

πράγμα που καταρρίπτει το μύθο για τη θανάτωση των δύσμορφων παιδιών.

Τα άτομα αυτά ήταν πιθανώς αιχμάλωτοι πολέμου ή άτομα που έπρεπε

να τιμωρηθούν πάρα πολύ σκληρά σύμφωνα με τον Παυσανία.

Ο «μύθος» αυτός φαίνεται πως ξεκίνησε από τον Πλούταρχο.

Στη συνέχεια ασπάστηκε την άποψη αυτή ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος

και έτσι έγινε ευρύτερα γνωστός αυτός ο «μύθος».

Στη Γαλλία ωστόσο είναι διαδεδομένη η αντίθετη και αποδεδειγμένη πλέον ως ορθή άποψη.

Στην ηλικία των επτά ετών το κράτος αναλαμβάνει το νέο Σπαρτιάτη έως το τέλος της ζωής του.

Από επτά έως τα είκοσι η εκπαίδευση εποπτεύεται από τον παιδονόμο.

Oι εκπαιδευόμενοι χωρίζονταν σε τμήματα, που λέγονταν ἴλαι ή ἀγέλαι.

Τα τμήματα αυτά καταμερίζονταν σε μικρότερες ομάδες, που ονομάζονταν βοῦαι.

Υπεύθυνος αυτών ήταν ο βουαγός, δηλαδή ένας από την ομάδα, ο οποίος διακρινόταν στην αντοχή και την πειθαρχία.

H κρατική αγωγή του νέου Σπαρτιάτη διαρκούσε δεκατρία χρόνια και χωριζόταν σε τρεις κύκλους.

Tο πρώτο διαρκεί τέσσερα χρόνια και συγκεντρώνει τα νέα παιδιά, κυρίως για παιχνίδια και ασκήσεις.

Στην πρώτη αυτή περίοδο επιστρέφουν στο σπίτι τους το βράδυ να κοιμηθούν.

Στο δεύτερο στάδιο, από την ηλικία των δώδεκα χρόνων, η πειθαρχία γίνεται πιο σκληρή

και το πατρικό σπίτι αντικαθίσταται από το στρατόπεδο.

Όταν ο νέος Σπαρτιάτης περνούσε από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, λάμβανε μέρος σε διάφορες τελετουργίες.

Στο ιερό της Αρτέμιδος διοργανώνονταν αρκετοί αγώνες

κατά τη διάρκεια των οποίων όλα τα χτυπήματα επιτρέπονται.

Στο τέλος αυτών των μυήσεων οι νέοι περνούσαν από μία άλλη δοκιμασία, τις γυμνοποδίες.

Στέκονταν όρθιοι με γυμνά πόδια κάτω από τον ήλιο, ανάμεσα σε ομάδες χορευτών.

Oι νέοι που βρίσκονταν στο τέλος της παιδικής ηλικίας υποβάλλονταν στη δοκιμασία της διαμαστιγώσεως,

μπροστά στο βωμό της θεάς.

Όσοι άντεχαν το μαστίγωμα ανακηρύσσονταν βωμονῖκαι.

Μία τελευταία εμπειρία, η πιο σκληρή, ήταν η κρυπτεία.

Στο τέλος της εκπαίδευσης ορισμένοι νέοι όφειλαν να ζήσουν για ένα διάστημα μόνοι τους,

κλέβοντας στη διάρκεια της νύχτας, αλλά με προσοχή για να μη συλληφθούν.

Μετά τη δοκιμασία της κρυπτείας εντάσσονταν στην κατηγορία των ιππέων.

Όσον αφορά στα γράμματα, οι Σπαρτιάτες μάθαιναν όσα τους χρειάζονταν για να διαβάζουν,

να γράφουν τα στοιχειώδη και να εκτελούν τις πράξεις της αριθμητικής.

H μουσική αντίθετα φαίνεται πως διδασκόταν ακόμη περισσότερο, κυρίως οι στρατιωτικοί ύμνοι και παιάνες.

Tα πάντα στη σπαρτιάτικη αγωγή αποσκοπούσαν στη στρατιωτική προετοιμασία.

Oι σωματικές ασκήσεις, η σκληραγωγία και η λιτότητα ένα σκοπό είχαν,

να δημιουργήσουν καλούς και γενναίους στρατιώτες.

H κύρια στρατιωτική εκπαίδευση άρχιζε στην ηλικία των δεκαοκτώ χρόνων.

Διδάσκονταν τη χρήση των όπλων και την πολεμική τέχνη.

H σκληραγωγία ήταν από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της όλης εκπαίδευσης.

Tο πλύσιμο γινόταν πάντα με κρύο νερό, η ενδυμασία ήταν λιτή.

Συνήθως δεν φορούσαν ούτε υποδήματα.

Tο φαγητό ήταν φτωχικό και τα συσσίτια κοινά.

Κοιμόνταν σε θαλάμους πολλών ατόμων ή σε σκηνές, σε μικρές ομάδες.

Δεν ασχολούνταν με χειρωνακτικές εργασίες, πράγμα που θεωρείτο υποτιμητικό

και ήταν απαγορευμένο, ως βάναυση τέχνη.

H σπαρτιατική κοινωνία ασχολήθηκε επίσης και με την εκπαίδευση των γυναικών.

Tα κορίτσια δέχονταν μία καθορισμένη αγωγή.

Προτεραιότητα δινόταν στη γυμναστική, στα διάφορα αθλήματα, τον χορό, το τραγούδι και τη μουσική.

Σκοπός αυτής της αγωγής ήταν να γίνουν δυνατές, για να κάνουν υγιή παιδιά.

H Σπαρτιάτισσα έχει περισσότερη ελευθερία από την Αθηναία.

Παίρνει μέρος στα αγωνίσματα, κυκλοφορεί ελεύθερη στους δρόμους,

ντύνεται ελαφρά και δεν ντρέπεται να επιδεικνύει το σώμα της.

Συνοψίζοντας, γίνεται φανερό ότι η σπαρτιατική αγωγή αποτελούσε μία σύνθετη διαδικασία

μέσω της οποίας οι Σπαρτιάτες κοινωνικοποιούνταν και συνδέονταν μεταξύ τους με ισχυρότατους δεσμούς.

Πρωτότυπα επίσης και εντυπωσιακά χαρακτηριστικά αποτελούν ο δημόσιος χαρακτήρας της παιδείας,

πράγμα που δεν είχε καθιερωθεί στην Αθήνα παρά το υψηλό επίπεδο του πολιτισμού και το δημοκρατικό πολίτευμα,

καθώς και η εξίσου συμμετοχή των γυναικών στη σπαρτιατική αγωγή.

Απ' όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και τις πρωτοτυπίες γίνεται φανερό το πώς οι Σπαρτιάτες

απέκτησαν τέτοια φήμη στον πόλεμο αφού από τη γέννησή τους ακόμα προορίζονταν γι αυτό το σκοπό.

Όλη η αγωγή ήταν προσανατολισμένη στη δημιουργία καλών οπλιτών,

πολεμιστών με σύνεση, αντοχή, ανδρεία, δύναμη και θάρρος αλλά παράλληλα

και με μία αισθητική καλλιέργεια, αν και δευτερευούσης σημασίας.

Και όπως τελικά αποδείχθηκε με το πέρασμα των αιώνων η σπαρτιατική αγωγή ήταν σίγουρα επιτυχής

και ως προς τους στόχους και ως προς τα αποτελέσματά της αφού η ανδρεία των Σπαρτιατών

και η αντοχή τους στις κακουχίες τους έκαναν να αποκτήσουν το κλέος και την υστεροφημία

που όλοι οι αρχαίοι Έλληνες επιζητούσαν και να θαυμάζονται μέχρι και τις μέρες μας.