Tod aus dem All - Gammablitze erklärt Death from space - Gamma bursts explained Muerte desde el espacio - Explosiones gamma explicadas La mort venue de l'espace - les flashs gamma expliqués Śmierć z kosmosu - wyjaśnienie wybuchów promieniowania gamma Morte do espaço - rajadas de gama explicadas Смерть из космоса - объяснение гамма-всплесков Uzaydan gelen ölüm - Gama patlamaları açıklandı Смерть з космосу - пояснення сплесків гамма-випромінювання 太空之死——解释伽马暴

Stell dir vor, du könntest die Energie aller Sterne Imagine if you could use the energy of all the stars Imagine se você pudesse usar a energia de todas as estrelas Tüm yıldızların enerjisine sahip olabileceğinizi hayal edin.

im Umkreis von 100 Mio Lichtjahren bündeln. bundle within a radius of 100 million light years. pacote dentro de um raio de 100 milhões de anos-luz. 100 milyon ışıkyılı yarıçapı içinde.

Licht von Tausenden Galaxien mit jeweils Mrd von Sternen. Light from thousands of galaxies, each with a billion stars. Luz de milhares de galáxias, cada uma contendo bilhões de estrelas. Her biri milyarlarca yıldız içeren binlerce galaksiden gelen ışık.

Stell dir vor, du könntest diese Energie dazu nutzen, Imagine if you could use this energy Imagine se você pudesse usar essa energia para Bu enerjiyi kullanıp kullanamayacağınızı hayal edin.

die mächtigste Waffe im Universum abzufeuern. fire the most powerful weapon in the universe. dispare a arma mais poderosa do universo. evrendeki en güçlü silahı ateşlemek için.

Denk nur den Schaden, den du damit anrichten könntest. Just think the damage you could do with it. Basta pensar o dano que você poderia fazer com ele. Sadece onunla verebileceğin zararı düşün.

Diese Superwaffen gibt es schon. These super weapons already exist. Essas superarmas já existem. Bu süper silahlar zaten var.

Sie heißen Gammablitze. They are called gamma-ray bursts. Eles são chamados de explosões de raios gama. Bunlara gama ışını patlamaları denir.

Aber woher kommen diese kosmische Scharfschützen? But where do these cosmic snipers come from? Mas de onde vêm esses atiradores cósmicos? Peki bu kozmik keskin nişancılar nereden geliyor?

Und was passiert, wenn so einer auf die Erde zielt? And what happens when someone like that aims at the earth? E o que acontece quando alguém assim visa a terra? Peki bunlardan biri dünyayı hedef aldığında ne olur?

* Intro * * Intro * *giriş*

Um Gammablitze zu verstehen, müssen wir wissen, was Gammastrahlung ist. To understand gamma-ray bursts, we need to know what gamma-ray radiation is. Para entender as explosões de raios gama, precisamos saber o que são os raios gama. Gama ışını patlamalarını anlamak için gama ışınlarının ne olduğunu bilmemiz gerekir.

Gammastrahlen gehören zur elektromagnetische Strahlung. Gamma rays belong to electromagnetic radiation. Os raios gama pertencem à radiação eletromagnética. Gama ışınları elektromanyetik radyasyona aittir.

Das bedeutet, sie sind Wellen, die Energie transportieren, That means they are waves that transport energy Isso significa que são ondas que transportam energia, Bu, enerji taşıyan dalgalar oldukları anlamına gelir,

genauso wie sichtbares Licht. just like visible light. assim como a luz visível. tıpkı görünür ışık gibi.

Das für uns Menschen sichtbare Licht The light that is visible to us humans A luz que é visível para nós humanos Biz insanlar için görünür ışık

ist nur ein kleiner Teil des elektromagnetischen Spektrums. is only a small part of the electromagnetic spectrum. é apenas uma pequena parte do espectro eletromagnético. elektromanyetik spektrumun sadece küçük bir parçasıdır.

Strahlung mit geringerer Energie sind Radiowellen, Radiation with lower energy are radio waves, A radiação com menor energia são ondas de rádio, Düşük enerjili radyasyon radyo dalgalarıdır,

Mikrowellen und Infrarotstrahlung. Microwaves and infrared radiation. Microondas e radiação infravermelha. mikrodalgalar ve kızılötesi radyasyon.

Bei höheren Energien finden wir UV-Licht, At higher energies we find UV light, Em energias mais altas encontramos luz UV, Daha yüksek enerjilerde UV ışığı buluruz,

Röntgen- und Gammastrahlung. X-rays and gamma rays. Raio X e radiação gama. X-ışını ve gama radyasyonu.

Letztere ist besonders stark. The latter is particularly strong. O último é particularmente forte. İkincisi özellikle güçlüdür.

Ein einziges Gammastrahlen-Photon hat mehr Energie A single gamma ray photon has more energy Um único fóton de raios gama tem mais energia Tek bir gama ışını fotonu daha fazla enerjiye sahiptir

als eine Mio Photonen aus sichtbarem Licht. than a million photons from visible light. de um milhão de fótons da luz visível. bir milyon fotondan daha fazla görünür ışık.

Die Gammastrahlung zählt deshalb zur sogenante "ionisierenden Strahlung". The gamma radiation is therefore part of the so-called "ionizing radiation". A radiação gama é, portanto, parte da chamada "radiação ionizante". Bu nedenle gama radyasyonu, sözde "iyonlaştırıcı radyasyonun" bir parçasıdır.

Sie ist stark genug, um unsere Moleküle zu beschädigen. It's strong enough to damage our molecules. É forte o suficiente para danificar nossas moléculas. Moleküllerimize zarar verecek kadar güçlü.

Dadurch werden sehr sensible This will be very sensitive Isso vai ser muito sensível Bu seni çok hassas yapacak

und für uns lebenswichtige biochemische Abläufe gestört. and for us vital biochemical processes disturbed. e para nós processos bioquímicos vitais perturbados. ve bizim için hayati olan biyokimyasal süreçleri bozar.

Als würde man eine 9 mm Kugel durch eine Uhr schießen. Like shooting a 9 mm bullet through a watch. Como disparar uma bala de 9 mm em um relógio. Bir saate 9 mm'lik bir kurşun sıkmak gibi.

Zum Glück haben wir hier auf der Erde die Ozonschicht, Luckily we have the ozone layer here on earth, Felizmente, temos a camada de ozônio aqui na terra, Neyse ki burada, dünyada ozon tabakasına sahibiz,

die für uns die Gammastrahlung filtert. which filters the gamma radiation for us. que filtra a radiação gama para nós. bizim için gama radyasyonunu filtreleyen.

Wenn die Gammastrahlung aber erst gar nicht durch die Atmosphäre dringt, But if the gamma radiation doesn't even penetrate the atmosphere, Mas se a radiação gama nem mesmo penetrar na atmosfera, Ama gama radyasyonu ilk etapta atmosfere nüfuz etmezse,

wie hat man dann die Gammablitze aus dem All überhaupt entdeckt? how did you even discover the gamma-ray bursts from space? como você descobriu as explosões de raios gama do espaço em primeiro lugar? Uzaydan gelen gama ışını patlamalarını ilk etapta nasıl keşfettiniz?

Im Kalten Krieg wurden von den USA Spionage-Satelliten eingesetzt, During the Cold War, the USA used espionage satellites, Durante la Guerra Fría, se utilizaron satélites espías estadounidenses Durante a Guerra Fria, os satélites espiões dos EUA foram usados Soğuk Savaş sırasında ABD casus uyduları kullanıldı

um eventuelle Gammastrahlung von russischen Atomtests zu messen. to measure any gamma radiation from Russian nuclear tests. para medir qualquer radiação gama de testes nucleares russos. Rus nükleer testlerinden herhangi bir gama radyasyonunu ölçmek için.

Sie registrierten zwar keine Bomben auf der Erde, They did not register any bombs on earth, Eles não registraram nenhuma bomba na terra, Dünya'da herhangi bir bomba kaydetmemiş olmalarına rağmen,

dafür sekundenlange Explosionen aus dem All. instead, explosions from space lasting several seconds. em vez disso, explosões do espaço durando vários segundos. bunun yerine uzaydan saniyeler süren patlamalar.

Das ist wahrscheinlich die einzige wissenschaftlich relevante That is probably the only scientifically relevant one Essa é provavelmente a única cientificamente relevante Muhtemelen bilimsel olarak alakalı olan tek şey bu

Entdeckung, die jemals von einem Spionage-Satelliten gemacht wurde. Discovery ever made by a spy satellite. Descoberta já feita por um satélite espião. bir casus uydu tarafından yapılan keşif.

Soweit wir wissen. As far as we know. Até onde sabemos. Bildiğimiz kadarıyla.

Astronomen setzen unterschiedliche Teleskope ein, Astronomers use different telescopes Astrônomos usam telescópios diferentes Gökbilimciler farklı teleskoplar kullanıyor

um verschiedene Dinge im All sichtbar zu machen. to make different things visible in space. para tornar diferentes coisas visíveis no espaço. uzayda çeşitli şeyleri görünür kılmak için.

Die Spionage-Satelliten eröffneten ihnen aber ganz neue Einblicke. The spy satellites gave them completely new insights. Mas os satélites espiões deram-lhes uma visão completamente nova. Ancak casus uydular onlara tamamen yeni bilgiler verdi.

Allerdings vergingen erstmal 30 Jahre, bis man einen Gammablitz, However, it took 30 years to get a gamma-ray flash, No entanto, demorou 30 anos para obter um flash de raios gama Ancak bir gama ışını patlaması 30 yıl sürdü,

ungefähr 6 Mrd Lichtjahren entfernt, gefunden hat. about 6 billion light years away. cerca de 6 bilhões de anos-luz de distância. yaklaşık 6 milyar ışıkyılı uzaklıkta.

Wenn ein so weit entfernter Gammablitz für uns sichtbar ist, When such a distant gamma-ray burst is visible to us Quando uma explosão de raios gama tão distante é visível para nós Çok uzaktaki bir gama ışını patlaması bizim için görünür olduğunda,

dann heißt das, dass dort wahnsinnig viel Energie frei wird. then it means that an incredible amount of energy is released there. então isso significa que uma quantidade incrível de energia é liberada lá. o zaman bu, orada inanılmaz miktarda enerjinin salındığı anlamına gelir.

Mehr Energie in einer Sekunde, More energy in a second, Mais energia em um segundo, Saniyede daha fazla enerji,

als die Sonne in ihrem gesamten Leben freisetzt. as the sun releases in her entire life. conforme o sol se libera em toda a sua vida. güneş hayatları boyunca açığa çıkarken.

Das macht Gammablitze zu den hellsten Ereignisse im Universum. This makes gamma-ray bursts the brightest events in the universe. Isso faz com que as explosões de raios gama sejam os eventos mais brilhantes do universo. Bu, gama ışını patlamalarını evrendeki en parlak olaylar yapar.

Aber wie entsteht so ein Blitz? But how does a lightning bolt come about? Mas como um raio acontece? Ancak böyle bir flaş nasıl oluşur?

Gammablitze begleiten einige der gewaltigsten Gamma-ray bursts accompany some of the most formidable Explosões de raios gama acompanham alguns dos mais formidáveis Gama patlamaları en güçlülerinden bazılarına eşlik ediyor

und verheerendsten Tode im Universum. and most devastating deaths in the universe. e as mortes mais devastadoras do universo. ve evrendeki en yıkıcı ölümler.

Und die Geburt Schwarzer Löcher. And the birth of black holes. E o nascimento dos buracos negros. Ve kara deliklerin doğuşu.

Es gibt kurze und lange Gammablitze, There are short and long gamma-ray bursts Há explosões de raios gama curtas e longas, Kısa ve uzun gama ışını patlamaları vardır,

mit jeweils ganz unterschiedlichen Ursachen. each with very different causes. cada um com causas muito diferentes. her birinin çok farklı nedenleri var.

Lange Gammablitze dauern ca. 1 Minute. Long gamma bursts last about 1 minute. Explosões de gama longas duram cerca de 1 minuto. Uzun gama patlamaları yaklaşık 1 dakika sürer.

Sie werden vermutlich durch eine Supernova erzeugt, They are probably created by a supernova, Eles provavelmente são gerados por uma supernova, Muhtemelen bir süpernova tarafından üretilirler,

also wenn der Kern eines sehr massiven Sterns so if the core of a very massive star então, se o núcleo de uma estrela muito massiva yani çok büyük kütleli bir yıldızın çekirdeği

zu einem Schwarzen Loch kollabiert. collapsed into a black hole. desabou em um buraco negro. bir kara deliğe düştü.

Kurze Gammablitze dauern nur wenige Sekunden. Short gamma-ray bursts only last a few seconds. Explosões curtas de raios gama duram apenas alguns segundos. Kısa gama ışını patlamaları yalnızca birkaç saniye sürer.

Sie entstehen bei der der Kollision von zwei Neutronensternen They are created when two neutron stars collide Eles são criados quando duas estrelas de nêutrons colidem İki nötron yıldızı çarpıştığında oluşurlar.

in einem Doppelsternsystem, die sich erst über Millionen Jahre hinweg in a binary star system that will only last for millions of years em um sistema estelar binário que durará apenas milhões de anos sadece milyonlarca yıl boyunca evrimleşmiş bir ikili yıldız sisteminde

immer weiter annähern, bis sie schließlich aufeinanderprallen keep getting closer until they finally collide continue se aproximando até que eles finalmente colidam sonunda çarpışana kadar gittikçe yaklaşıyorlar

und dabei ein Schwarzes Loch erzeugen. and create a black hole in the process. e criar um buraco negro. ve bir kara delik oluşturun.

In beiden Fällen entsteht am Ende das Gleiche: In both cases, the end result is the same: Em ambos os casos, o resultado final é o mesmo: Her iki durumda da sonuç aynıdır:

Ein Schwarzes Loch, um buraco negro, bir kara delik,

umgeben von einer schwach magnetisierten Scheibe aus Gas. surrounded by a weakly magnetized disk made of gas. rodeado por um disco fracamente magnetizado feito de gás. zayıf bir şekilde mıknatıslanmış bir gaz diski ile çevrilidir.

Die Rotation des Schwarzen Lochs verstärkt nun dieses Magnetfeld, The rotation of the black hole now amplifies this magnetic field, A rotação do buraco negro agora amplifica este campo magnético, Kara deliğin dönüşü şimdi bu manyetik alanı büyütüyor,

wodurch zwei extrem heiße Materiejets causing two extremely hot jets of matter causando dois jatos extremamente quentes de matéria son derece sıcak iki madde jeti yaratmak

mit annähernd Lichtgeschwindigkeit ins All geschossen werden. be shot into space at almost the speed of light. ser atirado para o espaço quase à velocidade da luz. neredeyse ışık hızında uzaya

Das Gas in diesen Jets leuchtet im Gammastrahlenbereich auf, The gas in these jets lights up in the gamma ray range, O gás nesses jatos acende na faixa de raios gama, Bu jetlerdeki gaz gama ışını aralığında yanar,

wie eine kosmische Laser-Rakete. like a cosmic laser rocket. como um foguete laser cósmico. kozmik bir lazer roketi gibi.

Anders als andere Explosionen im All, die sich gleichmäßig ausbreiten Unlike other explosions in space, which spread evenly Ao contrário de outras explosões no espaço, que se espalham uniformemente Eşit şekilde yayılan uzaydaki diğer patlamaların aksine

und verblassen, sind die Gammablitze eng fokussiert and fade, the gamma ray bursts are tightly focused e desaparecer, as explosões de raios gama estão fortemente focadas ve kaybolur, gama ışını patlamaları sıkıca odaklanır

und können aus großer Entfernung beobachtet werden. and can be observed from a great distance. e pode ser observado de uma grande distância. ve çok uzaklardan gözlemlenebilir.

Wir können hier leider nicht weiter ins Detail gehen, Unfortunately, we cannot go into further detail here, Infelizmente, não podemos entrar em mais detalhes aqui, Ne yazık ki burada daha fazla ayrıntıya giremiyoruz,

ohne unangenehm viel Mathe auszupacken. without unpacking an uncomfortably large amount of math. sem desembrulhar muita matemática. rahatsız edici derecede büyük miktarda matematiği açmadan.

Die kosmischen Scharfschützen liegen überall im Universum auf der Lauer, The cosmic snipers lie in wait all over the universe, Os atiradores cósmicos estão à espreita em todo o universo, Kozmik keskin nişancılar evrende pusuda bekliyor,

feuern blind drauf los und treffen tatsächlich ständig unsere Erde. fire blindly at it and actually constantly hit our earth. atire cegamente e, na verdade, acerte constantemente nossa terra. körü körüne ateş edin ve aslında dünyamıza vurmaya devam edin.

Durchschnittlich werden wir einmal am Tag getroffen, On average we are met once a day Em média, nos encontramos uma vez por dia Ortalama olarak günde bir kez görüşüyoruz,

allerdings sind die meisten Blitze für uns harmlos. however, most lightning bolts are harmless to us. no entanto, a maioria dos relâmpagos são inofensivos para nós. ancak çoğu şimşek bizim için zararsızdır.

Alle Blitze, die wir bis jetzt beobachtet haben, All the flashes we've observed so far Todos os flashes que observamos até agora Şimdiye kadar gözlemlediğimiz tüm flaşlar

sind außerhalb der Galaxis entstanden, originated outside the galaxy, originado fora da galáxia galaksinin dışında ortaya çıktı

also zu weit weg, um uns zu schaden. so too far away to harm us. tão longe para nos prejudicar. bize zarar vermek için çok uzak.

Aber ein Gammablitz aus unserer Nachbarschaft But a gamma-ray burst from our neighborhood Mas uma explosão de raios gama do nosso bairro Ama mahallemizden bir gama ışını patlaması

könnte dramatische Folgen für uns haben. could have dramatic consequences for us. poderia ter consequências dramáticas para nós. bizim için dramatik sonuçlar doğurabilir.

Er könnte die gesamte Erde abfackeln, zumindest die ihm zugewandte Seite. He could flare the entire earth, at least the side facing him. Ele poderia incendiar toda a terra, pelo menos o lado de frente para ele. Tüm dünyayı, en azından kendisine bakan tarafını yakabilirdi.

Aber sogar ein weiter entfernter Gammablitz But even a more distant gamma-ray burst Mas mesmo uma explosão de raios gama mais distante Ama daha uzak bir gama ışını patlaması bile

könnten uns gefährlich werden. could be dangerous for us. pode ser perigoso para nós. bizim için tehlikeli olabilir.

Er müsste nichtmal besonders treffsicher sein. He doesn't even have to be particularly accurate. Ele nem precisa ser particularmente preciso. Özellikle doğru olması gerekmiyor.

Angenommen, er entsteht in ein paar Tausend Lichtjahren Entfernung, Suppose it arises a few thousand light years away, Suponha que se origine a alguns milhares de anos-luz de distância, Birkaç bin ışıkyılı uzaklıktan kaynaklandığını varsayalım,

dann hat er einen Durchmesser von Hundert Lichtjahren, then it has a diameter of hundred light years, então tem um diâmetro de cem anos-luz, o zaman yüz ışıkyılı çapındadır,

wenn er bei uns ankommt und nimmt gleich das ganze Sonnensystem mit. when he arrives with us and takes the whole solar system with him. quando ele chega conosco e leva todo o sistema solar com ele. geldiğinde ve tüm güneş sistemini beraberinde götürdüğünde.

Die Ozonschicht schützt uns natürlich, The ozone layer naturally protects us, A camada de ozônio nos protege naturalmente, Ozon tabakası doğal olarak bizi korur,

aber sie kommt besser mit dem sanften UV-Licht der Sonne zurecht. but she gets along better with the sun's gentle UV light. mas ela se dá melhor com a suave luz ultravioleta do sol. ancak güneşin nazik UV ışığıyla daha iyi başa çıkıyor.

Ein Gammablitz würde sie überfordern A gamma-ray burst would overwhelm them Uma explosão de raios gama iria sobrecarregá-los Bir gama ışını patlaması onları alt ederdi

und uns ungeschützt der tödlichen Sonneneinstrahlung aussetzen. and expose ourselves to deadly sunlight without protection. e nos expomos à luz solar mortal sem proteção. ve kendimizi güneşin ölümcül ışınlarına korumasız maruz bırakıyoruz.

Ozon braucht Jahre, um sich selbst zu regenerieren. Ozone takes years to regenerate itself. O ozônio leva anos para se regenerar. Ozonun kendini yenilemesi yıllar alır.

Genug Zeit für die Sonne, enough time for the sun tempo suficiente para o sol güneş için yeterli zaman

um mindestens alle komplexeren Lebensformen zu vernichten. to annihilate at least all more complex life forms. para aniquilar pelo menos todas as formas de vida mais complexas. en azından tüm daha karmaşık yaşam formlarını yok etmek.

Vielleicht ist genau das schon einmal passiert. Maybe this has happened before. Talvez isso tenha acontecido antes. Belki de daha önce olan tam olarak buydu.

Ein Gammablitz ist eine mögliche Ursache A gamma ray burst is a possible cause Uma explosão de raios gama é uma causa possível Bir gama ışını patlaması olası bir nedendir

für das ordovizische Massensterben vor 450 Millionen Jahren, for the Ordovician mass extinction 450 million years ago, para a extinção em massa do Ordoviciano há 450 milhões de anos, 450 milyon yıl önceki Ordovisiyen kitlesel yok oluş için,

bei dem fast 85 % der Meereslebewesen ausgelöscht wurden. in which almost 85% of marine life was wiped out. em que quase 85% da vida marinha foi exterminada. deniz yaşamının yaklaşık %85'i yok oldu.

Aber Beweise haben wir nicht. But we don't have any evidence. Mas não temos provas. Ama hiçbir kanıtımız yok.

Gammablitze könnten sogar der Grund dafür sein, Gamma-ray bursts could even be the reason Explosões de gama podem até ser o motivo Gama patlamaları sebep bile olabilir

dass es scheinbar nirgendwo sonst im Universum Leben gibt. that there is apparently nowhere else in the universe to live. que aparentemente não há nenhum outro lugar no universo para viver. evrende başka hiçbir yerde yaşam yok gibi görünüyor.

Vielleicht wird regelmäßig Leben durch Gammablitze ausgelöscht. Perhaps life is regularly wiped out by gamma-ray bursts. Talvez a vida seja regularmente exterminada por explosões de raios gama. Belki de yaşam düzenli olarak gama ışını patlamalarıyla yok ediliyor.

Es wird sogar vermutet, It is even suspected Supõe-se mesmo Hatta varsayılır

dass wegen Gammablitzen nur 10% aller Galaxien bewohnbar sind. that because of gamma-ray flashes only 10% of all galaxies are habitable. que, por causa dos flashes de raios gama, apenas 10% de todas as galáxias são habitáveis. gama ışını patlamaları nedeniyle tüm galaksilerin yalnızca %10'unun yaşanabilir olduğu.

Sind wir also in Gefahr? So are we in danger? Então estamos em perigo? Yani tehlikede miyiz?

Wahrscheinlich nicht. Probably not. Provavelmente não. Muhtemelen değil.

In Galaxien wie der Milchstraße In galaxies like the Milky Way Em galáxias como a Via Láctea Samanyolu gibi galaksilerde

gibt es vielleicht einen Gammablitz pro Jahrtausend. there is perhaps one gamma-ray burst per millennium. há talvez uma explosão de raios gama por milênio. bin yılda bir gama ışını patlaması olabilir.

Und der müsste direkt auf uns gerichtet sein um uns zu schaden. And that would have to be aimed directly at us in order to harm us. E isso teria que ser dirigido diretamente a nós para nos prejudicar. Ve bize zarar vermesi için doğrudan bize doğrultulması gerekir.

Weil sich Gammablitze aber mit Lichtgeschwindigkeit bewegen, Because gamma-ray bursts move at the speed of light Porque as explosões de raios gama se movem na velocidade da luz Gama ışını patlamaları ışık hızında yol aldığından,

werden wir ihn erst kommen sehen, wenn es schon zu spät ist. we won't see him coming until it's too late. não o veremos chegando até que seja tarde demais. Çok geç olana kadar onun geldiğini görmeyeceğiz.

Vielleicht ist sogar jetzt gerade ein tödlicher Gammablitz Maybe even now there is a deadly gamma-ray flash Talvez mesmo agora haja um flash mortal de raios gama Belki şimdi bile ölümcül bir gama ışını patlaması vardır.

auf dem Weg zu uns. on the way to us. a caminho de nós. bize giderken

Vielleicht wachen wir also eines Morgens auf und sind tot. So maybe one morning we'll wake up and be dead. Então, talvez uma manhã vamos acordar e estar mortos. Yani belki bir sabah ölü olarak uyanacağız.

Untertitel: ARD Text im Auftrag von Funk (2018) Subtítulo: Texto ARD encomendado por Funk (2018) Altyazı: Funk tarafından yaptırılan ARD metni (2018)