Выйсце крыніц 2-3
Дзед павольна павёў ручкай, потым раптоўна i рэзка крутнуў яе. Высокiм енкам заплакалі струны, быццам залямантаваў нехта ў роспачы.
Хлопцы сядзелi ля яго ног, Юрась i Янька ляжалi з двух бакоў, грэлi жыватамi прызбу, але стары Кагут нiкога ўжо не заўважаў. Зусiм цiха пачаў гучаць старэчы i таму слабаваты, але надзiва чысты голас:
Над зямлёю Дняпроўскай i Сожскай
Праляталi янгалы смерцi.
Дзе лятуць – там вымерла вёска,
Дзе прыселi – там горад вымер,
Там жыццё папам i далакопам.
У Янькi шырока акруглiлiся вочы.
Так нарэшце край абязлюдзеў,
Што i янгалам страшна стала:
"Чым пражыць, як памрэ апошнi? " І галоўны сказаў: "Хопiць лётаць, Трэба нам на зямлi пасялiцца".
Збудавалi яны палацы,
Збудавалi муры з каменняў,
Увесь Дняпро мiж сабой падзялiлi,
Ўсiх людзей ад краю да краю…
Дзед змоўк на хвiлiну, быццам прапусцiўшы некалькi асаблiва хвосткiх радкоў, але струны скардзiлiся, можа, нават не менш выразна за словы…
…Збудавалi цэрквы i касцёлы,
Па малiтву ладанам кураць,
Задымiлi, як лазню, неба.
Твар старога стаў паважным, амаль велiчным.
Бог гадамi сядзеў i нюхаў,
А пасля сказаў сабе Юр'ю: "Многа дыму да нас далятае,
Вельмi мала шчырай малiтвы.
Твой народ па Дняпры i далей.
Што рабiць з тваiм удзелам, Юры? " I сказаў яму Юры‑пераможца: "Ты пашлi на зямлю Мiколу.
Ён з сялян, ён добра рассудзiць".
Грозна бог свае бровы нахмурыў:
"Добра ведаю я людзей вясковых,
Вечна яны скардзяцца, ныюць,
Хiтрасцю ж аплятуць i чорта.
Я пашлю з Мiколам Касьяна.
Ён з паноў, ён другое заўважыць".
Цiха Юры адказвае богу:
"Знаецца Касьян з нячыстай сiлай,
Сэрца злоснае ў твайго Касьяна".
Дзед перастаў граць. Толькi голас, засмучаны і журботны, вельмi цiха вёў песню.
Бог салдата свайго не паслухаў,
Даў загад Мiколу i Касьяну.
Вось абодва спусцiлiся з неба
I пайшлi па сёлах i вёсках.
Быў Мiкола ў кужэльнай свiтцы,
А Касьян у парчы залацiстай.
Струны раптам так застагналi, што стала страшна. Гэта былi ўсё тыя ж чатыры‑пяць нот, але, здаецца, большай роспачы i болю не было яшчэ на зямлi.
Ходзяць, ходзяць. Ад болю i жалю
У Мiколы заходзiцца сэрца:
Панства горш за цароў турэцкiх,
Басурманы не так лютуюць…
Алесь нясмела ўзняў вейкi i ўбачыў, што пальцы малога Юрася, сцiснутыя ў кулачкi, аж збялелi на суглобах. Убачыў жорсткi вялiкi рот Паўла. Ён i сам адчуваў, што ў яго перарывiста ўздымаюцца грудзi i гарачыя робяцца шчокi…
Раззлаваўся нарэшце Мiкола:
"Хопiць iх шкадаваць, сыраядцаў.
Пойдзем, браде Касьяне на неба, –
Хай заб'е iх бог блiскавiцай". Адказаў Касьян чорнавалосы:
"До, Мiкола, пароць гарачку.
Хлопы лепшых паноў не варты,
П'юць гарэлку, бярвеннi крадуць, На мяжы б'юцъ вiламi брата. Кожны заслужыў свайго пана.
А калi паноў паб'еш маланкай – Хто тады нам храмы збудуе?
Хто тады нам ладан запалiць?
Здохнем з голаду, дурань, на небе".
На нейкi асаблiва ганарысты i жорсткi твар дзеда падалi апошнiя праменнi сонца. Цiха гулi струны, прыглушаныя рукой. А голас з жорсткага рабiўся мяккi i спеўны:
Пакiваў Мікола галавою,
I пайшлi яны моўчкi на неба…
Вечар крадзецца над зямлёю,
Недзе у пушчы ваўкi завылi.
Чуе у дрэвах хрыпы Мiкола,
Чуе ён няпэўныя рухi.
Янька з круглымі ад жаху вачыма забiлася памiж плячом дзеда i сцяной, i дзед толькi на адно iмгненне адарваўся ад струн, каб накiнуць ёй на плечы крысо дзiравай свiткi. Алесь убачыў гэта i сцiснуў далонямi скронi, так шкада яму стала сябе i ўсiх.
"Хто такi? – спытаў Касьян Мiколу. – Цi не мiшка, баранi нас божа? " "Не, не Мiшка, – проста кабыла", – Адказаў Мiкола спакойна…
Памiж хвояў стаiць кабыла, –
Не кабыла, а здань без цела.
Страшна рэбры стырчаць, як латы
З абадранай страхi сялянскай.
Карак збiты, бяльмо на воку…
I… жарэбiцца тая кабыла!
Голас дзеда сарваўся.
Пацягнулася да святога,
Як дзiцёнак хворы, зiрнула:
"Можа, гэты мне дапаможа? " Стаў Мiкола, макаўку пачухаў: "Брат Касьян, давай дапаможам".
Тут, як чорт, Касьян раззлаваўся:
"Гэтай падле найлепей здохнуць,
Чым цягаць барану i бярвеннi
Ды жывiцца гнiлою саломай.
Канавал я, цi што, нарэшце?
Хочаш – пэцкай мужыцкiя рукі.
Я прыйду на неба незайманым,
Чыстым стану прад божыя вочы".
Юрась з жахам глядзеў на дзеда. I дзед спаймаў яго позiрк, усмiхнуўся i без музыкi, – струны яшчэ замiралi, – амаль скорагаворкай, пaвёў песню далей.
Тут Мiкола склаў сваю свiтку,
Вогнiшча развёў мiж лаўжамi.
Сеў Касьян да цяпла, рукi грэе,
А Мiкола стаiць ля кабылы,
Мацае ёй бруха рукамi,
Па крыжы далонямi гладзiць…
Каб ля Оршы ён быў канавалам
Паўрубля яму б заплацiлi,
Завалiўся б грашыма Мiкола.
Нясмелая ўсмешка дрыжала ў краёчку вуснаў Паўлюка. Ён нягучна крануў Алеся ў бок, i Алесь адказаў усмешкай. Зноў павялi свой напеў, загулi струны. Цiха‑цiха.
Не спявалi яшчэ i пеўнi,
Як кабыла глыбока ўздыхнула:
Мокры, цёплы белы жарэбчык
Мякка лёг у Мiколавы рукi.
Аж да поўдня чакаў Мiкола,
А пасля ён пагнаў худобу,
I за ёй жарабятка пабегла.
З палёгкаю ўздыхнула i лягла на бок Курта, быццам i яна зразумела, што ўсё скончылася добра. А сонца сядала, i зелень дрэў набыла аранжавае адценне.
Йшлi яны i прыйшлi на паляну.
На паляне – курная хата.
Каля хаты чвэртка валокi
I сухая старая дзiчка.
Стаў Мiкола у лесе i бачыць:
Гаспадар бяжыць да кабылы.
На нагах падраныя поршнi,
Твар змарнелы, на твары слёзы.
Адвярнуўся Мiкола i кажа:
"Вось i ўсё, хадзем, брат Касьяне,
Паспяшаем хутчэй на неба,
Дасць нам бог за затрымку па шыi".
Юрась варухнуўся, думаючы, што ўжо канец, але злавiў строгi позiрк дзеда i застаўся сядзець нерухома…
Перад богам стаiць Мiкола,
Порткi ўсе заляпаны граззю,
На кашулi крывавыя плямы,
Твар знябыты, чырвоныя вочы.
На Мiколу бог раззлаваўся:
"Ля карчмы ацiраўся, вядома,
З дзеўкамi качаўся па гумнах,
Размяжулiлi нос табе хлопцы.
Прэч з вачэй! " Тут Касьян засмяяўся: "Што табе я казаў, Мiкола?
Як прыходзiш, каток, на неба, –
Трэба чыстае мець адзенне,
I не варта таго кабыла,
Каб гнявiў ты госпада бога".
"Пра якую кабылу ты кажаш
Бог спытаў.
I тады Мiкола
Расказаў яму пра кабылу,
Пра зямлю, пра бедныя весi:
"Божа, божа, ты бачыш пакуты.
Крыж у хлопаў паны здзiраюць,
Каб ярмо нацягнуць на шыю.
Мужыкi на зямлi азёрнай.
Ўсю салому са стрэх паздзiралi,
Ўсю кару з сасонак паелi".
Алесю стала цяжка, ён лёг жыватом на траву i схаваў твар у далонi.
Бог задумаўся, цяжка, глыбока,
I сказаў: "Даруй мне, Мiкола.
Я ўсё гэта давеку запомню".
Гнеўна бог зiрнуў на Касьяна:
"Чысты ты, Касьян, i прыгожы.
Край мой бедны ваўкi раздзiраюць, –
Ты ж аб чыстай адзежы дбаеш.
А цi думаў ты, браце Касьяне,
Што для сэрца майго даражэйшы
Нават цёмны, апошнi злодзей.
Ён царкву маю абдзiрае,
На прастол брудным поршнем лезе,
Але лезе з чыстай душою,
Бо ад голаду дзецi канаюць
I ў яго, i ў яго суседа.
Ты пра гэта не думаў, Касьяне,
I таму я даю Мiколу
Кожны год два вялiкiя святы,
Каб Мiколу славiлi людзi,
А табе я даю, неразумны,
Дзень апошнi, дваццаць дзевяты,
Ў лютым месяцы, месяцы гурбаў".
Сонца амаль дакранулася ужо да зямлi. I твар дзеда стаў ружовы.
Тут Касьян, як бабёр, заплакаў:
"Божа, божа, за што караеш?
Ты пакрыўдзiў свайго святога
За адроддзе паршывай кабылы! " I сказаў яму бог спакойна: "А цi думаў ты, браце Касьяне,
Што з мячом я з'яўлюся хутка, Што надыдзе пан бог у славе
Ратаваць свае белыя землi?
З цiхай пагрозай заспявалi струны. Цяпер ужо не толькi колка, але i рука дзеда павольна бегала па iх. Ценi ляжалi ў вачнiцах i пад вуснамi старога, а твар быў чырвоны, быццам аблiты полымем i крывёй.
Час той прыйдзе. I скора прыйдзе.
Стане моцным канём жарабятка,
I на гэтым канi я паеду
Да пачынкаў[1] i хат сялянскiх.
Конi iхнiя мала елi,
Працавалi, вазiлi цяжка, –
Справядлiвасцi ездзiць належыць
На мужыцкiх пузатых конях.
Гнеўна ўзвiўся напеў.
А калi на крыж мяне пацягнуць –
Мужыкi мяне абароняць.
Iм даю я ў лясах дубiны,
Iм даю я ў зямлi каменне.
А астатняе – самi здабудуць".
Трывожна‑барвяны твар схiлiўся над струнам. А напеў зноў стаў цiхi, амаль нячутны, пагрозны.
Над зямлёю гудзе навальнiца,
Над зямлёю халодная злiва.
Недзе ў лесе таўсцеюць доўбнi,
Недзе ў стайнi расце жарабятка.
Павольна замiраў гук струн. I, пакуль ён сцiх, доўга яшчэ пасля таго панавала маўчанне.
– Дзеда, – шэптам спытаў Юрась, – а дзе тое жарабятка?
I дзед адказаў таксама цiха:
– Хто ведае. Можа, нават i непадалёку. У Лапаты расце белае жарабя. Ды цi мала яшчэ дзе.
I раптам паветра шумна вырвалася з Алесевых грудзей. Адчуваючы, што яшчэ хвiлiна i ён не стрымаецца, ён усхапiўся з месца i кiнуўся па сцежцы.
Павал памкнуўся быў за iм, але рука лягла яму на плячо.
– Сядзi, – сказаў дзед, – яму лепей зараз аднаму.
…Сцежка вывела хлапчука на дняпроўскi адхон. I там, увесь дрыжучы, ён сеў на траву, прыпаўшы тварам да каленяў.
Думкi былi бязладныя, але ён адчуваў, калi вось тут, зараз, ён не вырашыць, як яму быць, ён не здолее вярнуцца ў хату на апошнюю, – ён адчуваў гэта, – на апошнюю сваю ноч.
"Яны не вiнаватыя. Iм цяжка. Араць зямлю – гэта зусiм не тое, што ездзiць на канi. Я нiколi не буду такi, як гэты Кроер, пра якога яны часам кажуць. Я куплю ў Кроера ўсiх людзей i зраблю, каб iм было добра. I яны, сустракаючы мяне, не будуць збочваць з дарогi, я буду вiтацца з iмi".
Слёзы высахлi ў яго на шчоках. Ён сядзеў у прыцемку i сачыў, як барвянае сонца, унутры якога нешта пералiвалася, сядала у спакойную плынь.
Груша за яго спiною патанула ўжо ў цемры, i толькi вышэй, усе яшчэ залiтая апошнiмi промнямi, нерухома клубiлася яе асуджаная чырвоная квецень.
_
[1] Пачынак – хата ў нечапаным лесе.
