Η Σημασία του Πολέμου στην Αρχαία Ελλάδα
Οι λόγοι που οδηγούσαν σε πολεμικές συρράξεις κατά την αρχαιότητα ήταν ποικίλοι.
Αφορμή για την έναρξη μίας πολεμικής σύγκρουσης μπορεί να ήταν μία προσβολή, ένα περιστατικό, η ύβρις.
Όμως, οι πραγματικοί λόγοι που οδηγούσαν στην κήρυξη του πολέμου,
οι βαθύτερες αιτίες που οδηγούσαν σε αυτόν δεν διέφεραν πολύ από τις αιτίες πολέμου της σύγχρονης εποχής.
Πολιτικοί ή οικονομικοί λόγοι, επεκτατική πολιτική, η επιβολή της δύναμης και της εξουσίας του ισχυρού
ήταν και εκείνη την εποχή αιτίες για τις οποίες οι πόλεις – κράτη οδηγούνταν σε πολεμικές συρράξεις.
Καλώς ήρθατε στο κανάλι Alpha Ωmega.
Σε αυτό το βίντεο θα παρουσιάσουμε μία επισκόπηση του τρόπου με τον οποίο ο πόλεμος ήταν αντιληπτός στον αρχαίο ελληνικό κόσμο
και στη σκέψη των ανθρώπων της εποχής, όπως αποτυπώνεται στις πηγές τόσο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας όσο και των σύγχρονων μελετητών.
Εάν επισκέπτεσθε για πρώτη φορά το κανάλι μας μην ξεχάσετε να κάνετε Εγγραφή
και να πατήσετε στο εικονίδιο με το κουδούνι για να ειδοποιήστε κάθε φορά που ‘ανεβάζουμε' νέο βίντεο.
Τι λέτε, πάμε να ξεκινήσουμε;
Οι πόλεμοι ήταν συχνό φαινόμενο στην αρχαία Ελλάδα. Οι άνδρες των πόλεων – κρατών από μικρή ηλικία προετοιμάζονταν για να γίνουν πολεμιστές.
Μάλιστα, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των αρχαίων Ελλήνων, ήταν μεγάλη τιμή για κάποιον να πολεμά για την πατρίδα του
και ακόμα μεγαλύτερη να πεθαίνει γι' αυτήν την ώρα της μάχης, υπερασπιζόμενος τα εδάφη και τα ιδανικά της.
Η αρχαία ελληνική κοινωνία, το σύνολο των πόλεων που την αποτελούσαν χαρακτηριζόταν από την ετοιμότητα που έδειχνε όσον αφορά τις πολεμικές αναμετρήσεις.
Αυτό βασίζεται, σύμφωνα με μελετητές, όχι τόσο στην καλλιέργεια της αντιπαλότητας και του μίσους για τις άλλες πόλεις – κράτη,
αλλά στο ότι η κουλτούρα της κοινωνίας ήταν σε μεγάλο βαθμό πολεμική.
Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι πόλεμοι αποτελούν συχνό θέμα.
Ο Θουκυδίδης, ο Ηρόδοτος, ο Ξενοφών, ο Πολύβιος, οι φιλόσοφοι Πλάτωνας και Αριστοτέλης,
ο Όμηρος, οι επικοί, τραγικοί ή και κωμικοί ποιητές, όλοι έχουν καταπιαστεί με το θέμα του πολέμου και έχουν δημιουργήσει έργα που ασχολούνται με αυτό.
Χαρακτηριστική είναι η φράση που διατύπωσε ο Ηράκλειτος στο έργο του Περί Φύσεως:
«ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντων, κάποιους έκανε Θεούς άλλους ανθρώπους, κάποιους δούλους άλλους ελεύθερους»
Με τη φράση αυτή γίνεται αντιληπτή η αντιμετώπιση του πολέμου από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Ο πόλεμος θεωρείται η αρχή του κόσμου και η πηγή της ζωής, η κινητήρια δύναμη της δημιουργίας.
Για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η σημασία του πολέμου ήταν επίσης σημαντική, μάλιστα πιο σημαντική από ότι η μελέτη και η καλλιέργεια του πνεύματος.
Θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος θα πρέπει πρώτα να ασχοληθεί με τις πρακτικές ανάγκες,
δηλαδή πως θα πολεμήσει και πως θα εξασφαλίσει την τροφή του κι έπειτα να διαλογιστεί και να μελετήσει.
Ο Πλάτων μάλιστα θεωρούσε ότι οι πόλεις στον αρχαίο κόσμο βρίσκονταν συνεχώς σε πόλεμο.
Χαρακτηριστικά είχε διατυπώσει στο έργο του Νόμοι την παρακάτω φράση:
«αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι αποκαλούν ειρήνη είναι μόνο μια λέξη· στην πράξη υπάρχει,
σύμφωνα με τους νόμους της φύσης, ακήρυκτη αιώνια διαμάχη της κάθε πόλης με όλες τις άλλες πόλεις».
Η σημασία της συμμετοχής στις πολεμικές επιχειρήσεις είναι εμφανής στη μεν Αθήνα από το γεγονός
ότι πλήρη πολιτικά δικαιώματα αποκτούσαν μόνο όσοι ήταν ικανοί να στηρίξουν οικονομικά τη συμμετοχή τους στον πόλεμο,
στη δε Σπάρτη από το ότι η ιδιότητα του πολίτη ταυτιζόταν σε απόλυτο βαθμό με την πολεμική ιδιότητα.
Οι στρατιώτες σε κάθε περίπτωση αποτελούσαν μία ξεχωριστή κοινωνία και θεωρούνταν υψίστης σημασίας για την κάθε πόλη.
Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Αριστοτέλη ότι η καλύτερη πόλη είναι η «πόλη των οπλιτών»,
καθώς σε αυτούς έπρεπε κατά τη γνώμη του να ανατίθεται η διακυβέρνηση της πόλης.
Επιπρόσθετα, ο Θουκυδίδης μεταφέρει τα λόγια του στρατηγού των Αθηναίων, Νικία,
ο οποίος στη Σικελία είχε επισημάνει ότι «Άνδρες γαρ πόλις, και ου τείχη ουδέ νήες ανδρών κεναί»,
δηλαδή «Οι άνδρες αποτελούν την πόλη και όχι τα τείχη και τα πλοία τα κενά ανδρών».
Το νόημα της φράσης αυτής εμπερικλείει τον τρόπο σκέψης του στρατηγού που πίστευε ότι η πόλη ή τα πλοία,
γενικά ο εξοπλισμός, δεν έχουν καμία ουσία όταν είναι μόνα τους.
Αντίθετα, τη διαφορά την κάνουν οι άνθρωποι που ζουν στην πόλη και που πολεμούν με τα όπλα και τα πλοία για να υπερασπιστούν τα εδάφη τους.
Εξάλλου, η πόλη για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν οι πολίτες, ενώ η λέξη Αθήνα ήταν ένας γεωγραφικός προσδιορισμός.
Η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι διάσπαρτη από αναφορές σε πολέμους και μάχες.
Πρόκειται για το πιο διαδεδομένο ίσως θέμα που πραγματεύονται τα έργα κάθε είδους.
Ιστορικοί, αλλά και ποιητές στα έργα τους ασχολούνται με τον πόλεμο, με τις αιτίες του, τα γεγονότα, τις συνέπειές του για τους ανθρώπους και για την πόλη.
Ο πόλεμος αποτελούσε για τους αρχαίους Έλληνες, εκτός των άλλων, πηγή έμπνευσης.
Οι καλλιτέχνες της κλασικής Αθήνας εμπνέονταν από τις μάχες και απεικόνιζαν σκηνές από αυτές στα έργα τους.
Ο Παρθενώνας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ναού ο διάκοσμος του οποίου
απεικονίζει σκηνές μάχης, συγκεκριμένα στις 92 μετόπες του.
Πιο αναλυτικά, στην ανατολική πλευρά του ναού απεικονίζεται η Γιγαντομαχία,
δηλαδή η μάχη μεταξύ των Ολύμπιων θεών ενάντια στους Γίγαντες, ενώ στη δυτική η Αμαζονομαχία,
ο αγώνας των κατοίκων της προϊστορικής πόλης της Αθήνας να αποκρούσουν την εισβολή των Αμαζόνων στην πόλη τους.
Η νότια πλευρά περιλαμβάνει εικόνες της Κενταυρομαχίας, της μάχης μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπίθων,
λαού που προερχόταν από την περιοχή της Θεσσαλίας, όταν οι πρώτοι επιχείρησαν
να αρπάξουν τις γυναίκες των δεύτερων στη διάρκεια της τελετής του γάμου του βασιλιά Πειρίθου.
Η βόρεια πλευρά απεικονίζει, τέλος, σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο.
Οι μετόπες του Παρθενώνα είχαν ολοκληρωθεί έως το 440 π.Χ.
Πρόκειται για το πρώτο τμήμα του ναού που διακοσμήθηκε και το διάκοσμο φαίνεται ότι επιμελήθηκε ο Φειδίας
με τη βοήθεια νεώτερων καλλιτεχνών, όπως μαρτυρεί ο συνδυασμός νεωτεριστικών και παραδοσιακότερων στοιχείων.
Οι παραστάσεις μαχών που απεικονίζονται έχουν ιδιαίτερη αξία για τους Αθηναίους καθώς πηγάζουν από την παράδοση της πόλης,
τονίζουν ηρωικές στιγμές του μυθολογικού της παρελθόντος δίνοντας έμφαση στο μεγαλείο στο οποίο κατόρθωσαν να φτάσουν οι σύγχρονοι κάτοικοί της.
Παρόμοιο θέμα έχει ο διάκοσμος του ναού του Δία στην Ολυμπία.
Στο δυτικό αέτωμα του μεγαλοπρεπούς ναού απεικονίζεται και πάλι η Κενταυρομαχία, με κεντρική μορφή τον Απόλλωνα.
Στην αγγειογραφία παρατηρείται παρόμοια τάση απεικόνισης παραστάσεων εμπνευσμένων από τον πόλεμο και τις μάχες.
Έτσι, σε αγγεία συναντώνται παραστάσεις που παρέχουν πληροφορίες για τον οπλισμό των στρατιωτών
και τις διάφορες παραλλαγές ή διαφοροποιήσεις που υπήρχαν μεταξύ των πόλεων, την ενδυμασία της κάθε πόλης,
αλλά και θεμάτων που σχετίζονται με τον πόλεμο όπως ο αποχαιρετισμός του πολεμιστή από την οικογένειά του, οι σπονδές κ.ά.
Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αγγείου με απεικόνιση πολεμικού θέματος είναι η όλπη Chigi.
Πρόκειται για έργο που δημιουργήθηκε κατά την Ύστερη πρωτοκορινθιακή περίοδο που εκτείνεται από το 650 – 625 π.Χ.
Το αγγείο ανήκει στον πρωτοκορινθιακό μελανόμορφο ρυθμό και χαρακτηρίζεται από τάση
φυσιοκρατικής απόδοσης των μορφών με παράλληλη παντελή απουσία κάθε είδους διακοσμητικού μοτίβου.
Μία επίσης σημαντική πηγή από την οποία έχουν αντληθεί σημαντικές πληροφορίες για τον οπλισμό και τις μάχες στην αρχαιότητα είναι οι επιτύμβιες στήλες.
Πρόκειται για μνημεία που στήνονταν προς τιμήν πολεμιστών που σκοτώθηκαν στις μάχες υπερασπιζόμενοι τα εδάφη και τα ιδανικά της πόλης τους.
Οι πολεμιστές παρουσιάζονται συνήθως με τα όπλα και την πανοπλία τους κατά την ώρα της μάχης.
Για παράδειγμα στην επιτύμβια εγχάρακτη στήλη του Μνάσωνος η οποία είναι κατασκευασμένη από μαύρη πέτρα,
απεικονίζεται ο νεκρός κατά την ώρα της κορύφωσης της μάχης στην οποία έλαβε μέρος και έχασε τη ζωή του μαχόμενος για την υπεράσπιση της πόλης του.
Ο εικονιζόμενος φέρει δόρυ στο δεξί χέρι και ασπίδα και ξίφος στο αριστερό.
Στο κεφάλι του φορά κράνος βοιωτικού τύπου.
Το έργο ανήκει στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αιώνα και βρέθηκε σε νεκροταφείο της περιοχής της Θήβας.
Όσον αφορά τις σύγχρονες έρευνες, πολλοί σημαντικοί μελετητές κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες
να κατανοήσουν και να περιγράψουν τον τρόπο με τον οποίο γίνονταν οι μάχες στην αρχαιότητα.
Ο Victor Davis Hanson προσπάθησε με τη μελέτη του να περιγράψει τις μάχες από μία εντελώς διαφορετική οπτική γωνία.
Από την πλευρά που ο οπλίτης ως μονάδα τις αντιλαμβανόταν.
Στόχος του ήταν να περιγράψει το περιβάλλον της αρχαίας ελληνικής μάχης.
Για να αποδείξει τις θέσεις του στηρίχθηκε στις πηγές και απέφυγε την υιοθέτηση υποθετικών συμπερασμάτων.
Σημαντική μελέτη όσον αφορά την πολεμική πλευρά της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, τις συνήθειες,
το ήθος του πολέμου και τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τις μάχες έχει διεξάγει ο Runciman.
Ο ερευνητής εξέτασε τη συμπεριφορά των κατοίκων του αρχαίου ελληνικού κόσμου και διατύπωσε τέσσερις «κανόνες»,
τέσσερις προτάσεις που ίσχυαν και περιγράφουν το πολεμικό πνεύμα της εποχής:
1. Η αρχαία ελληνική κοινωνία έπρεπε πάντοτε να είναι έτοιμη για διεξαγωγή πολέμου. 2. Τα ονόματα των πεσόντων σε αγώνα για την υπεράσπιση της πόλης μνημονεύονταν με τιμές. 3. Μετά από κάθε νικηφόρα μάχη ή επιχείρηση ακολουθούσαν προσφορές στους θεούς ως σημάδι της αναγνώρισης της βοήθειας που προσέφεραν για την επίτευξη της νίκης.
4. Ο πολεμιστής έπρεπε να επιδεικνύει αγωνιστικότητα και ηρωισμό ώστε να αποφύγει με κάθε τρόπο το όνειδος και την ενοχή που θα ένοιωθε σε αντίθετη περίπτωση.
Συνοψίζοντας, ο πόλεμος αποτελεί στην ουσία δομικό στοιχείο της ζωής στην ελληνική πόλη των αρχαίων χρόνων.
Οι μάχες και οι πόλεμοι στον αρχαίο ελληνικό κόσμο παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για τους μελετητές.
Ήδη από την αρχαιότητα και μεταγενέστερα έως και τη σύγχρονη εποχή οι ιστορικοί και οι μελετητές καταπιάνονται με αυτό το ζήτημα.
Οι τακτικές που οι στρατηγοί ακολουθούν κάθε φορά στις μάχες επίσης διαφοροποιούνται.
Οι ομηρικές μάχες, τις ηρωικές μονομαχίες και το θρίαμβο μεμονωμένων πολεμιστών με το πέρασμα του χρόνου
αντικαταστάθηκαν από τη συλλογική προσπάθεια, τη συνυπευθυνότητα και την ισότητα που αντιπροσωπεύουν οι οπλιτικές φάλαγγες και οι παραλλαγές τους.
Η εξέλιξη αυτή είναι σίγουρα απόρροια των περιστάσεων και κατά κύριο λόγο αντικατοπτρίζει τις πολιτικές εξελίξεις,
τη μετάβαση σε καθεστώτα ισότητας, δημοκρατικά, με συμμετοχή όλο και περισσότερων στη διακυβέρνηση της πόλης
και όχι μόνο των λίγων, εκλεκτών που ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη.