5 De eerste multinational ter wereld.

Opkomst en ondergang van de VOC. The Rise and Fall of the VOC. Ontstaan In het voorjaar van 1594 staken negen Amsterdamse kooplieden de koppen bij elkaar. Origin In the spring of 1594, nine Amsterdam merchants put their heads together. Origine Au printemps 1594, neuf marchands d'Amsterdam se réunissent. Ze wilden proberen het Portugese monopolie op de handel in Aziatische specerijen te doorbreken, om ook zelf veel geld in deze handel te gaan verdienen. They wanted to try to break the Portuguese monopoly on the trade in Asian spices, in order to earn a lot of money in this trade themselves. Men stichtte een compagnie, een gelegenheidsonderneming, opgericht voor slechts één reis. A company was founded, an occasional enterprise, set up for just one trip. Maar al spoedig volgden compagnieën in Amsterdam, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen, Middelburg, Veere en Delftshaven. But companies soon followed in Amsterdam, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen, Middelburg, Veere and Delftshaven. De reizen werden zo'n succes, dat Nederlandse kooplieden elkaar op leven en dood gingen beconcurreren. The voyages became such a success that Dutch merchants began to compete to the death. Samenwerking was noodzakelijk. Collaboration was necessary. Onder druk van politieke machthebbers kwamen de partijen tot elkaar, en de plaatselijke compagnieën smolten samen tot één Verenigde Oost-indische Compagnie, de VOC. The parties came together under pressure from political rulers, and the local companies amalgamated into one United East India Company, the VOC. Fig.5.1 Het logo van de VOC. Deze VOC kreeg het monopolie over alle Nederlandse handel en scheepvaart op Azië. This VOC was given a monopoly over all Dutch trade and shipping in Asia. Daarnaast kreeg ze ook het recht om oorlog te voeren, verdragen te sluiten met Aziatische vorsten, forten en handelshuizen te bouwen, soldaten te legeren en bestuurders aan te stellen. In addition, she was also given the right to wage war, to conclude treaties with Asian monarchs, to build forts and trading houses, to encamp soldiers and to appoint administrators. Heel bijzondere privileges voor een particulier bedrijf. De VOC groeide uit tot een gigantisch handels- en scheepvaartbedrijf met zes kamers in de republiek en een kleine dertig vestigingen in Azië, meer dan honderd schepen en duizenden werknemers. The VOC grew into a gigantic trading and shipping company with six chambers in the republic and about thirty branches in Asia, more than a hundred ships and thousands of employees. Schepen en bemanning Omdat de VOC haar handelsgoederen met eigen schepen vervoerde moest men de schepen aankopen of zelf bouwen. Ships and crew Because the VOC transported its trade goods with its own ships, the ships had to be purchased or built themselves. Navires et équipage Étant donné que le VOC transportait ses marchandises avec ses propres navires, les navires devaient être achetés ou construits eux-mêmes. Fig.5.2 Het gereconstrueerde en opnieuw gebouwde schip Batavia. Fig.5.2 The reconstructed and rebuilt ship Batavia. Gedurende de twee eeuwen van haar bestaan bouwde de VOC bijna 1500 schepen. During the two centuries of its existence, the VOC built almost 1500 ships. De noodzakelijke bouwmaterialen werden bijna allemaal uit het buitenland aangevoerd. The necessary building materials were almost all imported from abroad. Voor de bouw en het onderhoud van haar enorme vloot beschikte de VOC over uitgestrekte werven, met pakhuizen en werkplaatsen. For the construction and maintenance of its enormous fleet, the VOC had extensive yards, with warehouses and workshops. Pour la construction et l'entretien de son énorme flotte, la VOC disposait de vastes chantiers, avec des entrepôts et des ateliers. Op de schepen van de VOC zijn in totaal ruim 1 miljoen mensen naar Azië gevaren. A total of more than 1 million people sailed to Asia on VOC ships. Um total de mais de 1 milhão de pessoas navegou para a Ásia nos navios da VOC. Er gingen gemiddeld 200 man aan boord. An average of 200 men went on board. De kleinste groep vormden de passagiers. The smallest group were the passengers. Le plus petit groupe était les passagers. Het waren hoge VOC ambtenaren die voor de VOC in Azië gingen werken maar ook kolonisten die toestemming hadden om zich in Zuid Afrika of op Java te vestigen. They were senior VOC officials who went to work for the VOC in Asia, but also settlers who had permission to settle in South Africa or Java. De VOC hoopte op deze manier met name de voedselproductie op Kaap de Goede Hoop te stimuleren. Desta forma, a VOC esperava estimular a produção de alimentos, em particular no Cabo da Boa Esperança. Eén vijfde tot één derde van de opvarenden bestond uit soldaten die waren ingehuurd om de Aziatische vestigingen van de VOC te bewaken. One fifth to one third of the crew consisted of soldiers hired to guard the Asian sites of the VOC. De grootste groep opvarenden vormden natuurlijk de zeelieden. The largest group of people on board were of course the seamen. Gemiddeld 10% van de bemanning overleefde de reis niet (vanwege ziektes, piraten, andere gevaren) en van het VOC personeel keerde slechts één op de drie uit Azië terug. On average 10% of the crew did not survive the trip (due to illnesses, pirates, other dangers) and of the VOC personnel only one in three returned from Asia. En moyenne, 10% de l'équipage n'a pas survécu au voyage (à cause de maladies, de pirates, d'autres dangers) et seulement un membre du VOC sur trois est revenu d'Asie. De lading De lading die de VOC schepen uit Europa naar Azië brachten, bestond uit zilver en goud, allerhande koopwaar en gereedschappen en bouwmaterialen voor het VOC bedrijf in Azië. Van Azië naar Europa werden meer dan honderd verschillende Aziatische goederen vervoerd, vooral specerijen als kaneel en peper.

Fig.5.3 Specerijen: 1: Kruidnagelen, 2: muskaatnoten, 3: kaneel, 4: peper, 5: steranijs, 6: gember.

Aan de Perzische Golf ruilde de VOC specerijen tegen zout, in Zanzibar zout tegen kruidnagel, in China goud tegen gedroogde theebladeren en zijde, zijde tegen koper in Japan, koper tegen specerijen op de Zuidoost-Aziatische eilanden. Aan het eind van de zeventiende eeuw vulden ook Indiase textielproducten de schepen, en in de achttiende eeuw kwamen daar thee en koffie bij. In die tijd werden dit namelijk Europese volksdranken; de thee- en koffiehuizen schoten als paddenstoelen uit de grond. À cette époque, celles-ci sont devenues des boissons folkloriques européennes; les salons de thé et de café ont poussé comme des champignons. Omdat de Arabische koffie te duur was, stichtte de VOC koffieplantages op Java en dwong de lokale bevolking de oogst aan de compagnie af te staan. Weil arabischer Kaffee zu teuer war, gründete die VOC Kaffeeplantagen auf Java und zwang die lokale Bevölkerung, die Ernte an das Unternehmen zu übergeben. Binnen Azië dreef de compagnie ook een winstgevende handel in opium. De route naar Azië Fig.5.4 De route van de VOC-schepen. Schepen voor Ceylon (Sri Lanka) volgden na Kaap de Goede Hoop de Afrikaanse oostkust . De afstand naar Azië bedroeg 13.400 mijl en de reis duurde gemiddeld zeven en een halve maand. De VOC schepen voeren via het Kanaal of, als Nederland met Engeland in oorlog was, achter Schotland langs naar Zuid Afrika. Kaap de Goede Hoop was het officiële tussenstation. De VOC had deze post in het midden van de zeventiende eeuw gebouwd, omdat de schepen vanuit Nederland niet voldoende verse groente, vlees en water konden meenemen voor de maandenlange reis. Er verrees een fort. Eine Festung wurde gebaut. Une forteresse s'éleva. Uma fortaleza foi construída. De VOC maakte met de lokale bevolking dwingende afspraken over de levering van vee en legde tuinen aan voor groente- en fruitteelt. In de loop van de tijd vestigden steeds meer kolonisten zich hier als boeren en middenstanders. Zo verrees in de achttiende eeuw een volwaardige stad, tegenwoordig Kaapstad geheten. Van Kaap de Goede Hoop ging de reis verder in noord noordoostelijke richting naar Java. Do Cabo da Boa Esperança, a jornada continuou na direção norte-nordeste até Java. Voor dit lange traject waren zaken als route en afstand moeilijk te berekenen. De schippers moesten hun ervaring laten spreken, maar kregen ook uitvoerige instructies, kaarten en instrumenten mee. De kaarten waren afkomstig uit de eigen kaartenmakerij. De goederen voor de terugreis verzamelde de VOC in pakhuizen in Batavia en op eilandjes voor de kust. De schepen zeilden in groepsverband terug naar de Republiek. Vanuit Nederland voeren VOC schepen en enkele oorlogsschepen de vloot tegemoet om de Oost-Indiëvaarders op het laatste stuk naar de veilige haven te begeleiden en te beschermen - geen overbodige luxe want kapen was in die dagen gewoon toegestaan. Des navires VOC et quelques navires de guerre ont quitté les Pays-Bas pour rencontrer la flotte afin de guider et de protéger les Indiens de l'Est sur le dernier tronçon vers le port sûr - pas un luxe superflu car le détournement était simplement autorisé à l'époque. Ondergang In de zeventiende en achttiende eeuw was de VOC het grootste handels- en scheepvaartbedrijf ter wereld. Maar aan het eind van de achttiende eeuw ging de multinational failliet. Daarvoor zijn een aantal redenen aan te wijzen. De leiding was niet berekend op de eisen die het immense bedrijf aan hen stelde. Das Management war nicht auf die Anforderungen vorbereitet, die das immense Unternehmen an sie stellte. La direction n'était pas préparée aux exigences que l'immense entreprise leur faisait. De oorlogen met Engeland kostten handen vol geld. De leveranciers in Azië kregen in de gaten hoe kostbaar hun producten waren, en verhoogden de prijzen. Les fournisseurs en Asie ont réalisé à quel point leurs produits étaient chers et ont augmenté les prix. In Europa waren er kapers op de kust: andere Europese landen werden concurrenten. Dat alles tezamen was meer dan het bedrijf aankon. Eind 1799 werd het mammoetbedrijf genationaliseerd. De Nederlandse staat nam de schulden maar ook alle bezittingen over. L'État néerlandais a repris les dettes, mais aussi tous les actifs. In 1803 werden de laatste werknemers ontslagen, alle werven ontmanteld en voor zover mogelijk aan de marine overgedaan. En 1803, les derniers employés sont licenciés, tous les chantiers sont démantelés et transférés dans la mesure du possible à la marine. Koloniaal rijk Vanaf die tijd was de Nederlandse staat eigenaar van bijvoorbeeld de gebieden van het huidige Indonesië. Die gebieden heetten sindsdien, tot aan de onafhankelijkheid, Nederlands-Indië. Nederland werd daarmee officieel een koloniaal rijk en bleef dat tot na de Tweede Wereldoorlog. In de twintigste eeuw met z'n twee wereldoorlogen stortte het Europese politiek evenwicht ineen, terwijl in de koloniën juist een nieuw nationaal bewustzijn opkwam. Dit leidde na 1945 tot een versnelde dekolonisatie: in dertig jaar tijd werden wereldwijd bijna alle koloniën onafhankelijk. VOC-mentaliteit In 2006 introduceerde de toenmalige Nederlandse minister-president het begrip 'VOC-mentaliteit' in een debat over de economie: Laten we optimistisch zijn! Mentalité COV En 2006, le Premier ministre néerlandais de l'époque a introduit le concept de « mentalité COV » dans un débat sur l'économie : Soyons optimistes ! Laten we zeggen: Nederland kan het weer! Digamos apenas: a Holanda pode fazer de novo! Die VOC-mentaliteit, over grenzen heen kijken, dynamiek! Toch?' De VOC werd door hem kennelijk gezien als een bedrijf met handelsgeest en durf. Door anderen werd het echter ook geassocieerd met de gewelddadige handelwijze van het bedrijf: het waren rooftochten! Cependant, d'autres l'ont également associé au comportement violent de l'entreprise : c'était du vol ! En de kolonisatie door de Nederlanders is immers in die tijd ontstaan. Schandelijk, als je het bekijkt door de bril van een twintigste eeuwer. Tja. Moet de VOC tijd ons nu met trots of met schaamte vervullen? Wie het weet mag het zeggen.